Hans van Heijningen, algemeen secretaris van de Nederlandse SP, schreef in Spanning een bijdrage over ‘identiteitspolitiek’. Spanning is het wetenschappelijk tijdschrift van de SP. Met ‘identiteitspolitiek’ worden maatschappelijke groepen bedoeld die zich organiseren rond de eigen identiteit, in verzet tegen specifieke vormen van onderdrukking. Het is de laatste tijd een veel besproken thema, zeker nu ook op partijpolitiek vlak ‘identitaire’ politieke stromingen de kop op steken, ook op links.

Vele ladingen

‘Identiteitspolitiek’ is echter een vlag die vele ladingen dekt. Het stuk in Spanning was er mee gediend als het duidelijk had gemaakt welke identiteitspolitiek bedoeld wordt.

Het artikel vermeldt rechtse populisten die in reactie op de neoliberale globalisering terugvallen op een identiteit die zich afzet ‘tegen migranten, vluchtelingen, moskeebezoekers’. Van deze identiteitspolitiek is Van Heijningen niet gediend, en wij ook niet.

De auteur verwijst echter ook naar ‘een sterk gegroeide maar gefragmenteerde middenklasse’, waar zich allerlei vormen ontwikkelen van een elitaire identiteitspolitiek, en wie de aansluiting mist wordt weggezet als ‘dom, bekrompen en beklagenswaardig’.

Erg expliciet is Van Heijningen niet, maar je gaat al snel denken aan de gezellige homo-buurten in San Francisco of Brussel, met een sterk ontwikkelde subcultuur, of aan welgestelde feministen voor eeuwig belichaamd door Hillary Clinton: met andere woorden, groepen die een sociaal sterke positie hebben afgedwongen, en van daar uit zich niet langer neerleggen bij hun specifieke onderdrukking (waarom zouden ze?). De bekommernissen, prioriteiten en het taalgebruik van deze groepen vinden niet altijd aansluiting bij de leefwereld van mensen die lager staan op de maatschappelijke ladder. Bijvoorbeeld, aldus Van Heijningen, ‘genderneutrale toiletten’.

Maar niet alle identitaire groepen behoren tot de betere verdieners, toch? Integendeel, als we de recente politieke actualiteit in Nederland bekijken gaat het dikwijls om achtergestelde groepen, waarvan de specifieke achterstelling zich doortrekt in gans hun maatschappelijke positie: migranten, moslims,… En ook zij hebben ‘gevoeligheden’ waar de doorsnee-Nederlander niet onmiddellijk begrip voor heeft. Neem de discussie over Zwarte Piet. Of de hoofddoek.

Potentiële bronnen van verdeeldheid en fragmentatie zat dus! Maar waar zit precies het probleem? Want wie goede antwoorden wil moet de juiste vragen stellen.

Wat is het probleem?

Van Heijningen suggereert dat allerlei identitaire initiatieven de noodzakelijke eenheid rond een bindend perspectief in de weg staan. Maar is er om te beginnen niet een probleem met het bindend perspectief?

Het socialistisch , communistisch of sociaaldemocratischperspectief, is in de twintigste eeuw in elkaar gestuikt onder de druk van carrièrisme, zelfverrijking en autoritarisme. Je zou voor minder terugplooien op de eigen groep. Alle stromingen op links hadden en hebben het moeilijk met allerlei vormen van discriminatie en onderdrukking, die immers diep in de samenleving geworteld zijn en elke vorm van organisatie besmetten.

Het probleem is niet dat identitaire zelforganisatie de eenheid in de weg staat. We kunnen het beter hebben over de moeilijkheden om een gemeenschappelijk perspectief te ontwikkelen als je de noodzakelijke identitaire vormen van zelforganisatie wil bundelen.

Dat had het stuk van een leidende persoonlijkheid van de SP zoals Hans Van Heijningen moeten aanpakken. Maar dit soort antwoorden zoekt hij niet, omdat hij het probleem niet ziet. Je staat verstelt hoe simpel het voor hem allemaal is: ‘samen strijden tegen de macht is het antwoord’.

Gaten in het verhaal van de SP

Op de bundelende kracht van het eigen programma van de SP valt nochtans een en ander af te dingen.

Neem het terrein waar ik zelf regelmatig over schrijf: de Europese Unie. De SP is voorstander van de Gemeenschappelijke Markt, want Nederland is een exportland. Maar Poolse arbeiders zijn hier niet welkom, tenzij een Nederlandse werkgever ze absoluut nodig heeft (via een systeem van werkvergunningen): grenzen dicht dus. Als het over vluchtelingen gaat is de SP plots weer heel Europees: die moeten zich niet melden in Nederland, maar aan de buitengrenzen van Europa, waar ze dan worden geselecteerd om eerlijk (het woord alleen al) te worden verdeeld over de EU.

Om autochtone Nederlanders, arbeidsmigranten en vluchtelingen met dit verhaal te bundelen is nog een lange weg te gaan…

Een ander opmerkelijk blanco in het verhaal van Van Heijningen is de nadruk die de SP legt op … de Nederlandse identiteit. Jan Marijnissen (de vader van) maakt zich zelfs druk wanneer SP-leden op sociale media een andere taal gebruiken dan het Nederlands. Het verkiezingsprogramma van de SP eiste wel dat het Fries erkend wordt als nationale taal!

De kwestie van de meerderheid

Je kan je afvragen of de SP vandaag nog wel de ambitie heeft om de kop te nemen van een brede maatschappelijke mobilisatie voor een andere samenleving. Het gaat hier niet om een rekenkundige kwestie, een optelsom. Het probleem is niet dat je met het oog op een numerieke meerderheid zoveel mogelijk onderdrukte groepen moet bundelen.

Het probleem is dat je een kritische laag van mensen moet winnen, de mensen die verder kijken dan hun neus lang is. Die heb je nodig als je de kop van het maatschappelijk debat wil nemen. Heeft de SP niet precies daar een probleem? Zij wordt erkend als verdediger van de kleine man, maar wordt zij ook vertrouwd om de grote problemen die wegen op de toekomst van onze beschaving aan te pakken?

Als je vooral je eigen aandeel in het kiespubliek wil beschermen om vroeg of laat een plaatsje in de regering af te dwingen is het allemaal prima.

Maar de lange decennia van relatieve rust in Nederland lopen op hun einde. De strijd voor een andere samenleving wordt een hard en gevaarlijk gevecht. Dat kan je alleen winnen als je de breuklijnen die onze samenleving doorkruisen ernstig neemt. Het helpt als je nederig in de leer gaat bij allerlei identitaire processen en mobilisaties die zich rond deze breuklijnen ontwikkelen. Extreem-rechts heeft dat op haar manier begrepen.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Grenzeloos.