“De crisis bestaat precies uit het feit dat het oude stervende is,

terwijl het nieuwe nog niet geboren kan worden.

In zulk tussentijdperk komen een hele reeks

morbide vormen tevoorschijn.”

– Antonio Gramsci

Dertig jaar geleden beleefde het extreemrechtse Vlaams Blok haar electorale doorbraak. Na een veroordeling wegens racisme vervelt tot Vlaams Belang, scoort deze extreemrechtse partij vandaag opnieuw bijzonder goed in de peilingen. Deze opgang beperkt zich dit keer echter niet tot het terrein van de verkiezingen. Meer en meer mensen laten zich verleiden tot deelname aan manifestaties, waar extreemrechts (soms openlijk, soms heimelijk) aan de touwtjes trekt.

Zo namen op 27 september 2021 ongeveer 15.000 mensen deel aan een autokaravaan tegen de net gevormde zogenaamde Vivaldi-regering op federaal vlak. Nadat hij op 17 mei 2021 zware wapens had gestolen uit de kazerne van Leopoldsburg en daarna verdween, naar verluidt met plannen voor moordaanslagen op prominente virologen, verklaarden duizenden op de sociale media achter deze extremist te staan. Op 21 november 2021 telde een schimmige manifestatie ‘voor de vrijheid’ (maar vooral tegen het Covid Safe Ticket) dan weer zo’n 35.000 deelnemers met onderling zeer uiteenlopende achtergrond, die zich luidkeels keerden tegen al dan niet vermeende ‘complotten’ in het kader van de corona-pandemie. Hoe valt dit alles te verklaren? Wat kan eraan gedaan worden?

Thatcher

In 1987 verklaarde Margareth Thatcher met veel aplomb “dat er niet zoiets is als de samenleving” (‘There is no such thing as society’). Volgens Thatcher zijn er alleen individuen en families. Die moeten zelf maar zien wat ze van hun leven maken, in de context van een alomvattende omgeving, waarbinnen alleen de markt (in het beste geval) zorgt voor een (uiterst precair) evenwicht.

De daad bij het woord voegend privatiseerde Thatcher grote delen van het overheidsapparaat (o.a. de spoorwegen), dwong ze de nationale gezondheidsdienst NHS in een strak budgettair keurslijf en brak ze de ruggengraat van de Britse arbeidersbeweging (de militante mijnwerkersvakbond). Ze voerde daarmee exact dezelfde politiek als Ronald Reagan in de VS.

Ook op het Europese continent kreeg haar politieke aanpak enthousiaste navolging, zelfs bij de zogenaamd ‘linkse’ sociaaldemocratie. De gehele centrumpolitiek, van welke partijen ook, bekeerde zich tot het neoliberale eenheidsdenken, want (nog een uitspraak van Thatcher) “Er is geen alternatief!” (‘There is no alternative’), oftewel TINA.

Geatomiseerde samenlevingen

Het resultaat van dit soort ‘extremisme van het centrum’ is dat alleen de allerrijksten zich nog zorgeloosheid kunnen permitteren. Voor alle anderen wordt het leven meer en meer tot een oceaan van onzekerheid. Het neoliberalisme beweert dan wel te staan voor de ongebreidelde ‘vrijheid’ van het individu in de niet of nauwelijks gereguleerde markteconomie, in werkelijkheid is het resultaat van dit neoliberalisme voor miljoenen gewone mensen in zekere mate paradoxaal genoeg net hetzelfde als het (strak gereguleerde!) Fascisme of Stalinisme van voor de Tweede Wereldoorlog: het creëert geatomiseerde samenlevingen, waarbij de individuen teruggeworpen worden op zichzelf, zonder sociale verbanden. Het zorgt daarmee niet alleen voor veralgemeende gevoelens van eenzaamheid, maar vooral voor wanhoop en machteloosheid.

Coronacrisis en neoliberale afbraakpolitiek

De coronacrisis zet op die gevoelens een bijkomende turbo. Het grootste probleem is niet eens de pandemie of het virus zelf. Het grootste probleem is dat nu pas duidelijk wordt dat onze zorginstellingen niet berekend zijn op dit soort rampspoed. Ze zijn daarvoor – door de neoliberale afbraakpolitiek! – te weinig gefinancierd. Ze hebben daardoor een al te krap personeelsbestand. Er werd in die zorg absoluut veel te weinig geïnvesteerd. En dus wordt in een klap duidelijk dat de zorg voor wie ze nodig heeft (zonder onderscheid des persoons!), niet meer gegarandeerd kan worden.

Naargelang de golven van de pandemie elkaar opvolgen, zwalpt de politiek van de vele regeringen die ons kleine landje rijk is, bovendien van de ene naar de andere halfslachtige aanpak. Waarbij er wel degelijk één grote bekommernis overeind blijft: het vrijwaren van de kapitalistische ondernemingen, wiens ‘vrije’ toegang tot de markt, wiens winstbejag absoluut niet in het gedrang mag komen. Ook niet als dit ten koste gaat van de veiligheid en het welzijn van hun personeel. Het neoliberalisme in de gezondheidszorg versnelt daarmee de autoritaire tendensen die inherent zijn aan het neoliberalisme: voorrang voor de economie, eliminatie van degenen die in de weg staan van de winst.

Het ontslag van de ongevaccineerde verzorgers is de laatste druppel in de emmer die al anderhalf jaar wordt gevuld door enorme hoeveelheden arrogantie, incompetentie, kortzichtigheid, gebrek aan intelligentie en geweld van politici tegen het leven van mensen. Het resultaat: 35.000 mensen in de straten van Brussel, en extreemrechts als een vis in het water, dat zijn favoriete populistische thema’s verspreidt (samenzwering, ‘alternatieve feiten’, racisme, ‘medialeugens’, ‘alles verrot’, enzovoort).

Klimaatcrisis

De klimaatcrisis vormt een bijkomende turbo. De overstromingen, die delen van ons land getroffen hebben, maken duidelijk dat zelfs wie een bescheiden eigen huisje bezit, niet zeker kan zijn van bescherming. Reële maatregelen (zowel ter bestrijding van de klimaatcrisis als om de gevolgen ervan op te vangen) blijven achterwege. In plaats daarvan ontvouwt zich een hallucinant schouwspel van met elkaar kibbelende politici, die meer en meer klinken als een kakofonisch orkest op de zinkende Titanic.

Explosief stijgende energieprijzen

Daarmee verbonden zijn de explosief stijgende energieprijzen een derde turbo. Talloos zijn degenen die zich met een bang hart en slapeloos afvragen hoe ze de rekeningen zullen kunnen blijven betalen. Wie hoopt op enige loonsverhoging, moet zich tevredenstellen met de aalmoes die de wet op de loonblokkering toestaat. O ja, er zijn ook nog wat beloften over de invoering van een “omgekeerd cliquet-systeem”, wat slechts enkelen echt kunnen begrijpen en waarvan nog afgewacht moet worden wat de reële impact daarvan zal zijn.

Halfslachtige compromissen

Een samenleving, die naam waardig, zou er alles aan doen om de pijlsnel groeiende onzekerheid weg te nemen, door duidelijke en doortastende maatregelen te nemen, in het belang van de grote meerderheid van de bevolking. Dat gebeurt echter niet. De maatregelen die genomen worden – tegen de pandemie, tegen de klimaatwijziging, tegen de stijgende energieprijzen – zijn stuk voor stuk halfslachtige en ondoeltreffende compromissen, overeengekomen in besloten bijeenkomsten, waarbij verwacht wordt dat de grote meerderheid van de bevolking er zich zwijgend aan zal onderwerpen. Het gaat er niet om dat sommige van die maatregelen op zichzelf nuttig en zelfs nodig kunnen zijn (vaccins, mondmaskers, premies…). Het gaat erom dat de grote massa, noch hun georganiseerde uitdrukking, er niet of nauwelijks bij betrokken wordt. Bovendien wordt die grote massa ook geen echt perspectief geboden. Velen hebben dan ook de indruk dat zij wandelen op drijfzand.

Verenigen!

De samenleving – die wel degelijk bestaat! – kent honderdduizenden individuen, die klaar staan om zich te verenigen met al diegenen die werkelijke oplossingen nastreven. Het enige wat hen ontbreekt, is een programma en een ordewoord om zich daarrond te organiseren. Zodat duidelijk wordt dat de macht van hun getal zich kan verwerkelijken.

Gemiste kans

In het najaar van 2014 heeft het gemeenschappelijk vakbondsfront die macht van dat getal wel tot uitdrukking gebracht. Gedurende enkele maanden beheersten de vakbonden de publieke opinie en daarmee ook het maatschappelijk debat. Dit actieplan werd helaas opgegeven “om het sociaal overleg een kans te geven.” Helaas is van dat sociaal overleg qua resultaten niet veel in huis gekomen. Een echte gemiste kans!

35.000

Het is de dreiging van een enorme en groeiende onzekerheid, samen met de afwezigheid van een georganiseerde, emancipatorische en vooral mobiliserende tegenmacht, waar onheilspellende krachten zich van trachten te bedienen. Dat is de werkelijke reden waarom 35.000 mensen van allerlei slag (anti-vaxxers, apolitieke burgers, verwarde hippies, enggeestige libertairen, skinheads, godsdienstwaanzinnigen, spiritualisten (en spiritisten) van het type ‘new age’, enz.) zich hebben laten verleiden tot deelname aan een manifestatie, georganiseerd door schimmige, uiterst-rechtse krachten.

Een manifestatie waar bovendien geen enkele hoop vanuit kan gaan. Deze manifestatie schoof niet een enkele concrete oplossing voor geen enkel probleem naar voor. Deze manifestatie beriep zich enkel op een mythe: ‘ik’ weet het beter! Beter dan al wie nadenkt. Beter dan alle wetenschap. Beter dan al wie voorstellen heeft. Deze verwarde manifestanten willen niet kiezen tussen verschillende meningen, die (toegegeven!) niet eenvoudig zijn. In hun pathetische roep om ‘vrijheid’ (voor zichzelf!), verheffen zij hun geatomiseerde zelf tot de maat aller dingen.

Geperverteerd individualisme

Het is niet de eerste keer dat dit gebeurt. Rond het midden van de 19de eeuw liepen de ‘Jonge Hegelianen’ zich in Pruisen filosofisch te pletter tegen de macht van de Staat. Een van deze filosofen (Max Stirner) maakte van zijn machteloosheid een (bedenkelijke) deugd, door alles wat collectief kon zijn te verwerpen, in naam van ‘De Enige en Zijn Eigendom’. Wie dacht dat de bijtende kritiek van Karl Marx en Friedrich Engels (in hun boek ‘De Heilige Familie’) definitief een einde maakte aan dit soort pleidooien tot individualistische terugplooi, werd ruw wakker geschud in de loop van de jaren 1920. Toen verklaarden aanhangers van de fascist Benito Mussolini met trots dat “wij geen argumenten hebben,” enkel een mythe. Dat “wij niet nadenken”, want dat “nadenken enkel overtuigt, maar niet begeestert.” Dat “wetenschap beweert mirakels te kunnen verklaren, maar dat in de ogen van de massa het mirakel [toch] overleeft: het [mirakel] verleidt en schept volgelingen.” Het doet bij momenten denken aan het massaal scanderen van de slogan ‘wij zijn allemaal individuen’ (‘we are all individuals’) in Monty Python’s film ‘Life of Brian’. Lachwekkend op het witte doek; beangstigend in de werkelijkheid.

Nefaste dynamiek

Deze nefaste dynamiek weerspiegelt zich vandaag opnieuw. Het is dezelfde dynamiek die Donald Trump aan de macht bracht in de VS. Dezelfde dynamiek die leidde tot de Brexit en de nederlaag van Corbyn’s Labour in het Verenigd Koninkrijk. Dezelfde dynamiek die in Duitsland de Alternative für Deutschland en in Frankrijk Eric Zemmour en Marine Le Pen vooruit stuwt. Dezelfde dynamiek die dertig jaar geleden zorgde voor de doorbraak van het Vlaams Blok, gevolgd door de opgang van de N-VA en vandaag tot de nieuwe opgang van Vlaams Belang. Het is een dynamiek die alle hoop op een betere, meer rechtvaardige toekomst van de kaart dreigt te vegen. Als… wij dit laten gebeuren. De vraag is dan ook (zoals steeds): wat te doen?

Domoren?

In progressieve en linkse kringen is de neiging aanwezig om al diegenen, die zich laten verleiden tot dit soort individualistische terugplooi en/of tot dit volgen van vage, mythische ‘mirakels’, weg te zetten als domoren. Ze maken daarmee dezelfde fout als Hillary Clinton, toen zij de volgelingen van Donald Trump omschreef als ‘betreurbaren’ (‘deplorables’). Dit soort neerbuigendheid joeg nog meer verongelijkten rechtstreeks in de armen van de Amerikaanse volksverlakker.

Welke aanpak?

We moeten trachten te begrijpen dat we niet zomaar met een enkele, eenvoudige aanpak een antwoord kunnen bieden op de zich veralgemenende onzekerheid, op het groeiende wantrouwen en op de vertwijfeling die eruit voortvloeit. Aan de ene kant moeten we een beroep blijven doen op de rede, waarmee we een aantal mensen alsnog zullen kunnen overtuigen met argumenten. Degenen die niet willen overtuigd worden en die vasthouden aan allerlei waanzinnige complottheorieën, net zoals de aanhangers van extreemrechts, zullen we dan weer moeten bekampen. De grote meerderheid voelt zich terecht in de steek gelaten door alle heersende machten. Zij staat terecht wantrouwig tegenover de overheid (de staat, zeg maar), net zoals tegenover de grote bedrijven van de farmaceutische en de energiesector. Zij zijn onze potentiële bondgenoten. Maar… dan moeten ze ons wel in actie kunnen zien! Want we mogen het terrein van de samenleving, het terrein van de mobilisatie, niet langer overlaten aan rechts en extreemrechts.

Herpolitiseren

Makkelijk zal dat niet worden. We moeten daarom af van de opvatting dat het ‘beter is te depolariseren’. Nee! We moeten contra-polariseren! We moeten om zo te zeggen ‘de polariseerders weg polariseren!’ Eigenlijk wil dat zeggen: herpolitiseren! Dat kunnen we alleen maar doen op een betekenisvolle manier door de handen in elkaar te slaan. We moeten komen tot een brede beweging, die de heersende wanorde in vraag stelt en er een andere, betere, meer rechtvaardige en emancipatoire orde voor in de plaats stelt. We moeten onze vakbonden overtuigen om de heilloze strijd in gespreide rangorde te vervangen door eengemaakte strijd. We moeten een noodprogramma scheppen dat een werkelijk antwoord biedt op de groeiende onzekerheid en dat — welja! — overtuigt.

Drie gevaren

Dit is uitermate dringend. Want er zijn nu drie gevaren van verschillende aard, die echter nauw met elkaar verbonden zijn: het sanitaire gevaar van de pandemie, het autoritaire gevaar van het neoliberalisme (dat ook tot uitdrukking komt in de sanitaire  aanpak!) en het sociaal-politieke gevaar van de Trump-achtige populistische drift.

Van onderuit

Om tegen deze drie gevaren in te gaan, zal er geen oplossing komen van bovenaf, van de partijen, van de beheerscoalities van het kapitaal en natuurlijk ook niet van de patronale bazen. Het is aan de basis, in de organisaties, vakbonden en verenigingen van de sociale beweging, dat wij de leiding van de strijd zelf op ons moeten nemen, door het democratisch debat en de zelfwerkzaamheid uit te breiden. Het zal niet gemakkelijk zijn, want het virus is wel degelijk goed aanwezig, het neoliberalisme heeft vele structuren, vele apparaten besmet en de populistische worm is begonnen met het ondermijnen van vele sociale grondslagen.

Hergroepering

We moeten dan ook opnieuw aansluiten bij wat in 1991, bij de ‘zwarte zondag’ van dertig jaar leden, al door ‘Charta 91’ werd gezegd: “Wij menen dat het tij van de verrechtsing alleen kan gekeerd worden door een hergroepering van progressieve mensen rond een project van solidariteit, openheid en creativiteit. Alhoewel vele elementen van een dergelijk project al aanwezig zijn op verschillende plaatsen en in verschillende vormen, ontbreekt nog de samenhang. Zoiets kan niet overhaast tot stand komen. Toch is de toestand te onrustwekkend opdat we nog langer zouden aarzelen.”

Er is geen andere weg.