In de aanloop van de verkiezingen maakten gevestigde media en de VVD Geert Wilders salonfähig. De PVV werd niet milder, maar de rest van de politiek schoof steeds verder naar rechts. Links zou zich moeten voorbereiden op het organiseren van breed maatschappelijk verzet tegen nieuwe aanvallen van een toekomstig rechts-extreemrechts kabinet.

De verkiezingsuitslag betekent een nog verdere ruk naar rechts. De partijen die onder Rutte IV in de regering zaten, leden gezamenlijk een verlies van veertig zetels. Geen andere partij heeft de afgelopen twintig jaar zoveel gedaan aan de normalisering van moslimhaat als de PVV. Nourdin el Ouali van Stichting Platform Islamitische Organisaties Rijnmond (SPIOR) stelde: ‘Hij was tot vanavond de ongekroonde koning van de islamofobie. Vanavond heeft hij zijn kroon gekregen.’

De eenmanspartij van Wilders bestaat al sinds 2007 en leek de afgelopen jaren op een zijspoor te zijn beland. Met de monsterzege tijdens de verkiezingen – 37 zetels en 12 meer dan nummer twee PvdA/GroenLinks – staat de partij nu in het midden van de parlementaire macht. De veranderende opstelling van de VVD, het kritiekloze podium van de gevestigde media en de implosie van Forum voor Democratie speelden allemaal een rol in haar electorale groei.

VVD

Voor de VVD begon de verkiezingscampagne deze zomer toen de partij het kabinet opblies. D66 en ChristenUnie waren bereid veel verslechteringen in de opvang voor vluchtelingen te accepteren, maar de VVD nam hier geen genoegen mee. Door het kabinet op te blazen op het punt van de zelfgecreëerde opvangcrisis hoopte de VVD racisme tegen vluchtelingen tot het centrale punt van de volgende verkiezingen te maken. Voor de VVD zou dit de opmaat moeten zijn voor een kabinet met extreemrechts.

De nieuwe lijsttrekker Dilan Yeşilgöz gaf al snel aan dat regeren met de PVV tot de mogelijkheden behoorde. Hoewel er niets was veranderd aan Wilders’ opstelling kwam ze hiermee wel terug op het eerder in 2017 door de VVD ingenomen standpunt niet met de PVV te regeren vanwege haar politiek van uitsluiting en ondermijning van de rechtsstaat. Maar deze draai van de VVD was nooit een keus van Yeşilgöz alleen. Ook Mark Rutte steunde de omarming van Wilders: ‘De tijd schrijdt voort, er zijn nieuwe verkiezingen; ik vind haar lijn verstandig, maar ik ga er niet op in.’

In de opzet om tot een regering met extreemrechts te komen, is de VVD geslaagd. Maar de VVD onderschatte de brede steun voor Wilders. Toen Yeşilgöz in de laatste dagen voor de verkiezingen terugkwam op haar woorden door te stellen dat ze niet met Wilders zou regeren als hij de grootste zou worden, was het al te laat. Tijdens het slotdebat merkte Wilders droogjes op dat de VVD in paniek was door de peilingen.

Uit cijfers van de NOS blijkt dat de electorale groei van de PVV vooral van de VVD kwam. Waarom zou je immers stemmen voor de kopie als je ook voor het origineel kunt gaan? Hiernaast stemden veel mensen op de PVV die bij de vorige verkiezingen thuisbleven. De afgelopen tien jaar liep de steun voor Wilders terug, omdat hij na het gedoogexperiment onder Rutte I buiten de regering werd gehouden. Dat er nu wel een kans was op een regering met Wilders gaf een deel van zijn sympathisanten zelfvertrouwen.

Make-over

Ook de gevestigde media hielpen de VVD en PVV een handje in hun opzet door te doen alsof Wilders zijn toon gematigd zou hebben. Zo schreef de Volkskrant op 17 september: ‘In vergelijking [met] 2021 is vooral de toon iets minder scherp. Zo wordt er niet langer gepleit voor een ministerie van Remigratie en De-islamisering en is de passage over de islam als “een totalitaire ideologie” geschrapt.’

Het verkiezingsprogramma van de PVV ‘Nederlanders weer op 1’ is een racistisch vod. Zo schrijft de PVV over de asielopvang: ‘Asielzoekers doen zich op luxe cruiseschepen te goed aan gratis heerlijke buffetten, terwijl Nederlandse gezinnen moeten bezuinigen op boodschappen.’ Dit terwijl vluchtelingen hutje mutje worden gehuisvest, de COA speelgelegenheden uit de cruiseschepen sloopte en mensen gedwongen worden elke dag hetzelfde te eten. De passage doet denken aan de manier waarop naziminister Joseph Goebbels liet berichten over de ‘luxueuze’ omstandigheden in de Joodse getto’s.

Wilders werd door journalisten met fluwelen handschoenen aangepakt. In het interview door Mariëlle Tweebeeke van Nieuwsuur kon de politicus, die nog in 2020 werd veroordeeld voor zijn oproep tot etnische zuivering van Marokkanen, zichzelf presenteren als een ‘democraat in hart en nieren’. Opmerkingen over het ‘nepparlement’ of ‘D66-rechters’ waren volgens Wilders slechts verwijzingen naar de grote ‘kloof’ tussen de politiek en burgers. De NOS schreef dat Wilders ‘nadrukkelijk zijn redelijke en constructieve kant’ liet zien.

Wilders zelf was ondertussen heel open over de cosmetische aard van zijn ‘transformatie’. Hij stelde in Nieuwsuur ook dat ‘de islam nooit uit ons DNA zal gaan’. In een interview met de Volkskrant stelde Wilders: ‘Politiek gaat over beelden, veel meer dan over inhoud, dat heb ik al die jaren wel geleerd. Niet alles is toeval natuurlijk, maar volgens mij zijn wij nog steeds dezelfde partij.’

‘Middenpartij’ NSC

Ook de van het CDA afgesplitste Pieter Omtzigt voerde een succesvolle campagne, maar dan door zich te presenteren als middenpartij. Nieuw Sociaal Contract profileerde zich met name op zijn zorg voor de rechtsstaat en de ‘professionals’ op de lijst. Dit beeld van een centrumpartij werd verder bevestigd door Omtzigts voorkeur voor een coalitie in het midden, die met een afwisselende steun vanuit de linkerflank en rechterflank meerderheden zou halen.

Op feiten was dit beeld nooit gestoeld. In de Tweede Kamer stemde Omtzigt vooral mee met de extreemrechtse SGP en de BBB. Onder de kandidaten van NSC bevonden zich mensen als de racist Rosanne Hertzberger en Welmoed Vlieger, die zich online als fanatiek aanhanger van Israëlische apartheid liet gelden. In het debat van Hart van Nederland stelde Omtzigt dat Wilders het goed had gezien als het om migratie ging. Over Omtzigts eigen asielplannen oordeelde de Nederlandse orde van advocaten dat deze niet voldeden aan de minimumnormen van de rechtsstaat.

De aanhoudende onduidelijkheid over Omtzigts eigen plannen na de verkiezingen – zou hij premier worden? – lijken eraan  te hebben bijgedragen dat de partij in de peilingen wegzakte. Dit verlies bij NSC werd winst voor de PVV. NSC haalde als nieuwkomer nog steeds 20 zetels. Op de verkiezingsavond zelf zette Omtzigt de deur al open voor een regering met Wilders door te stellen: ‘Dit vergt van heel veel politici dat ze over schaduwen heen stappen.’

GroenLinks-PvdA

Iemand die al vroeg in de verkiezingscampagne ‘over zijn schaduw heen stapte’ was Frans Timmermans. Op tal van punten liet hij linksere delen van zijn achterban in de steek: door de meerderheid voor afschaffing van de monarchie te negeren, het stikstofdoel van 2030 te laten varen, maar vooral door zijn steun aan Israël. Zo noemde hij de aanval van Hamas een ‘pogrom’ en voorbeeld van een ‘cultuur van de dood’, tegenover ‘een cultuur van het leven’.

De samenwerking tussen de PvdA en GroenLinks betekende op deze manier een ruk naar rechts, maar was op korte termijn en in electorale termen wel succesvol. Afgezet tegenover het stemgedrag tijdens de vorige verkiezingen in 2021 was er zelfs meer steun vanuit oud-D66 stemmers dan mensen die eerder voor PvdA of GroenLinks kozen. Maar het is de vraag in hoeverre deze ‘strategische’ stemmers zich bij de volgende verkiezingen weer door GroenLinks-PvdA laten overhalen.

Timmermans reageerde strijdbaar op de verkiezingswinst van Wilders. Dit is welkom, maar met verdere polarisatie tussen het neoliberale midden en extreemrechts is links niet geholpen. Zowel GroenLinks als de PvdA hielpen Rutte de afgelopen tien jaar aan meerderheden, of het nu ging om het instellen van de verhuurdersheffing, afschaffing van de studiefinanciering of de stapsgewijze privatisering van het pensioenstelsel. Juist door een gebrek aan principiële linkse politiek en klassenstrijd kan ex-VVD’er Wilders doen alsof hij sociaal beleid voorstaat.

De resultaten voor partijen links van het neoliberale midden waren bedroevend. Esther Ouwehand liet in de verkiezingsdebatten zien dat de PvdD voor veel meer staat dan alleen klimaat en dierenrechten. Zo spreekt de partij zich meer uit op het vlak van Palestina – al verbindt zij dit vooralsnog niet met betrokkenheid bij de protestbewegingen. Sommige mensen die in 2021 op de PvdD stemden, liepen over naar GroenLinks-PvdA, maar een groter gedeelte stemde niet. De interne strijd zal hier een rol in hebben gespeeld.

De SP halveerde bijna. Binnen de partij is hier veel onbegrip over omdat ‘bestaanszekerheid’ het thema van de verkiezingen zou zijn, maar de SP wist hier nooit inhoud aan te geven. De partij is niet in staat brede en strijdbare maatschappelijke bewegingen op te zetten rond onderwerpen als zorg en wonen. Hierdoor onderscheidt de SP zich amper van rechtse partijen die het belang van deze thema’s enkel met de mond belijden. Het is dan ook geen verrassing dat veel SP-stemmers overstapten naar rechts (NSC) of extreemrechts (PVV).

De SP-campagne had ook een vieze smaak vanwege de aanval op arbeidsmigranten. Hiermee houdt de partij de bedrijven die arbeidsmigranten uitbuiten buiten schot en doet ze mee aan het rechtse spelletje van verdeel-en-heers. Socialisme zou internationalistisch moeten zijn. De indrukwekkende stakingsgolf in de distributiecentra van Albert Heijn liet juist zien dat Nederlandse arbeiders veel te leren hebben van hun Poolse collega’s. De dag na de verkiezingen liet de CNV al weten het eens te zijn met de eis van een arbeidsmigratie stop.

Dat het antiracistische BIJ1 de kiesdrempel niet haalde, is een teleurstelling. De partij liet zich de afgelopen maanden zien als de enige partij die op een principiële basis stelling nam in solidariteit met de Palestijnen. De partij is er alleen niet in geslaagd duurzame structuren op te bouwen waarin leden opgenomen kunnen worden, politieke discussies worden gevoerd en collectief beslissingen worden genomen. In Amsterdam, waar alle drie raadsleden zich afsplitsten van de partij, halveerde de electorale steun voor BIJ1.

Reacties

Rechts geeft twee verklaringen voor het succes van Wilders. In de eerste plaats voedt het de illusie dat Wilders een links sociaaleconomisch programma zou hebben. Maar Wilders is de politieke erfgenaam van de hard neoliberale VVD’er Frits Bolkestein en gebruikt linkse standpunten uitsluitend voor de bühne. Vanuit extreemrechts wordt zijn succes toegeschreven aan de Palestina-protesten, maar er is geen enkele aanleiding om te denken dat de protesten die door parlementair links genegeerd werden, hebben geleid tot de populariteit van de PVV. Reacties op de genocide op de Palestijnen toonde vooral de verrechtsing van delen van links.

Vanuit het bedrijfsleven is er met enige zorg gereageerd op de verkiezingsoverwinning van de PVV. Bazenclub VNO-NCW stelde bijvoorbeeld dat het belangrijk is dat een nieuwe coalitie ‘binnen de kaders van de democratische rechtstaat [opereert] en met oog voor onze (handels)positie in de wereld en in de Europese Unie.’ Het kapitaal heeft geen principieel bezwaar tegen een rechtsextremist in het Torentje en de zondebokpolitiek komt het prima uit. Bovenal zijn bedrijven ervoor beducht dat extreemrechtse politici hun geld kosten. In het geval van Wilders is hier weinig gevaar voor. In 2010 brak hij binnen 24 uur na de verkiezingen zijn enige breekpunt: het stoppen van de verhoging van de AOW-leeftijd.

Politiek verslaggever voor Het Financieele Dagblad Ulko Jonker maakt zich nog minder zorgen: ‘Nederland is voor zijn welvaart en welzijn afhankelijk van open grenzen en moet zich ook financieel-economisch gedragen volgens de wensen van een internationale kapitaalmarkt. Wilders verandert dat allemaal niet. Het verandert Wilders, omdat het een harde realiteit is.’ Dat de soep niet zo heet wordt gegeten als die wordt opgediend, met plannen over bijvoorbeeld een Nexit, is ook de ervaring met de neofascistische Giorgia Meloni in Italië.

Vanuit de NPO werd er met vrees gereageerd op de overwinning van een partij die de omroep wil afschaffen. Dit terwijl de NPO de afgelopen decennia vooral meebewoog met extreemrechts, we met ON! zelfs een fascistische omroep van belastinggeld hebben en de NOS een belangrijke rol speelde in de normalisering van de PVV. Extreemrechts rust niet voordat de hele publieke omroep gelijkgeschakeld is.

Maatschappelijke organisaties spraken zich feller uit. Greenpeace organiseerde direct een actie tegen een klimaatontkenner in het Torentje. En in Utrecht en Amsterdam werkte parlementair links samen met ngo’s om manifestaties te organiseren. Het is erg gezond dat er direct wordt georganiseerd, maar de politieke basis waarop dit gebeurt is vooralsnog erg algemeen. De PVV is een gevaar voor mensenrechten en burgerlijke vrijheden, maar laten we niet doen alsof deze hoog in het vaandel stonden bij de afgelopen regeringen.

Vrijdag kondigde de VVD aan een door de PVV geleide regering het liefste te gedogen. Dit zou de PVV een meerderheid geven in een kabinet, maar het is de vraag of NSC en BBB er wel op zitten te wachten om directe verantwoordelijkheid te nemen voor een PVV-regering. We gaan waarschijnlijk een lange formatie tegemoet, maar de weerstand van rechtse partijen tegen Wilders is minder dan die tegen de ‘linkse’ Timmermans.

De protesten van de afgelopen dagen tegen een mogelijke regering met de PVV moeten uitgebreid worden. De landelijke coalitie De*beweging kondigde een landelijk protest aan op zaterdag 2 december. Het Platform Stop Racisme (PSR) roept op tot estafetteacties door het land. De afgelopen dagen werden vanuit dit netwerk al strijdbare protesten georganiseerd in Utrecht, Amsterdam, Nijmegen en Tilburg. Dit soort acties moeten zo groot mogelijk worden.

Hierbij moeten we proberen verschillende delen van links samen te brengen. De actie op de Dam donderdag was zo groot omdat Palestina-activisten vanuit de sit-in op Amsterdam CS zich hierbij aansloten. Meer ervaren activistische netwerken zullen hierin het voortouw moeten nemen, maar het is belangrijk dat ook andere delen van links zich hierbij aansluiten. Onze aantallen zijn de beste verdediging tegen een extreemrechts dat na woensdag nog meer zelfvertrouwen heeft gewonnen. Zo werden in Utrecht en Nijmegen de protesten aangevallen door extreemrechts.

Hoe groter deze acties hoe beter we in staat zijn om verzet te organiseren, mocht er een kabinet geleid door extreemrechts komen. De arbeidersbeweging zou een centrale rol kunnen spelen in het verzet tegen een kabinet dat pretendeert op te komen voor de belangen van werkende mensen. Een kabinet geleid door Wilders is namelijk niet alleen een direct gevaar voor moslims, vluchtelingen en trans personen, maar voor iedereen die een leefbaar loon, betaalbare zorg en huisvesting verlangt.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op socialisme.nu.