WOII: een marxistische interpretatie

Het boek The meaning of the Second World War van Ernest Mandel verscheen oorspronkelijk in 1986 in het Engels bij Verso en heeft nog niets aan belang ingeboet. Ter gelegenheid van de Franse vertaling schreef Georges Ubbali onderstaande recensie.

Om een advertentie voor een ‘spektakel’ film te parodiëren, met dit boek van Ernest Mandel, is het oorlog zoals je het nog nooit hebt gelezen. Het belangrijkste in de titel is eigenlijk de ondertitel: ‘een marxistische interpretatie’. Want de auteur beperkt zich niet tot het ‘vertellen’ van de oorlog, wat veel analisten en historici voor hem hebben gedaan. Hij interpreteert de oorlog in het kader van een analyse in termen van klassenstrijd.

De prioriteiten van de kapitaalaccumulatie

Ter herinnering: Ernest Mandel, van Belgische origine, was vanaf de naoorlogse jaren tot aan zijn dood in 1995 een van de belangrijkste leiders van de Vierde Internationale en ongetwijfeld de belangrijkste theoreticus ervan.⁽¹⁾Zie de biografie van Ernest Mandel: Jan Willem Stutje, Rebel tussen droom en daad, Antwerpen/Gent 2007. Zijn boek over de Tweede Wereldoorlog werd voor het eerst in het Engels gepubliceerd.⁽²⁾The Meaning of the Second World War, Verso, 1986. Hoewel Mandel als econoom is opgeleid, beheerst hij toch een indrukwekkende en erudiete internationale bibliografie die hem in staat stelt om deze sleuteljaren in de geschiedenis van de 20ste eeuw te analyseren.

Hoewel Enzo Traverso’s inleiding uit de pas lijkt te lopen met het doel van het boek, heeft hij volkomen gelijk als hij erop wijst dat ‘Mandel een essay heeft geschreven dat anticipeert op wat wetenschappers vandaag de dag wereldgeschiedenis noemen…[door] een rigoureus onderzoek naar militaire gebeurtenissen en sociaal-economische structuren te combineren met een uitgebreide beoordeling van de betekenis van de Tweede Wereldoorlog in de geschiedenis van het kapitalisme en de wereldbeschaving.

Verre van de Tweede Wereldoorlog te beschouwen als een episode van confrontatie tussen de democratieën (op het continent, Groot-Brittannië en vooral de Verenigde Staten) enerzijds en de totalitaire systemen (Duitsland, Italië, Japan) anderzijds, bevestigt Mandel op treffende wijze vanaf de eerste pagina’s de eigenheid van zijn analyse, die is verankerd in de realiteit van het kapitalistische systeem en het imperialisme dat daaruit voortvloeit: “De drijvende kracht achter de Tweede Wereldoorlog was de noodzaak voor de grote kapitalistische staten om de economieën van hele continenten te domineren door middel van kapitaalinvesteringen, preferentiële handelsovereenkomsten, monetaire regulering en hegemoniaal beleid. Het doel van de oorlog was de onderschikking van de minst ontwikkelde landen, maar ook van andere industrielanden, of het nu vrienden of vijanden waren, aan de prioriteiten van de kapitaalaccumulatie ten gunste van één enkele macht.”

Met andere woorden, de oorlog is een test voor de macht van de imperialistische orde. Hoe is elk van de strijdende partijen erin geslaagd om militair geweld en aanzienlijke middelen (mensen, materiaal) in te zetten om hun hegemonie te waarborgen? Mandel beziet de oorlog in dit licht.

Contrarevoluties

Deze wereldoorlog, de tweede in de eeuw, was ook het hoogtepunt van een contrarevolutionair proces. Contrarevolutie zowel in Europese landen (na de Duitse revolutie van 1918-1919, Mussolini’s Italië ⁽³⁾Sommigen van u herinneren zich wellicht een opvallende scène uit Bertolucci’s film 1900, waar de landeigenaren een collecte organiseren om de eerste fascisten te financieren die zich verzetten tegen boerenstakingen. en in het bijzonder, de Spaanse burgeroorlog) als in de Sovjet-Unie (de ontwikkeling van het stalinisme). Het is binnen dit globale kader dat de Duitse heersende klassen, diep gefrustreerd door de ongelijke verdeling van de wereld rond de eeuwwisseling (de uitsluiting van het Duitse Rijk uit de onderlinge opdeling van koloniën door koloniale mogendheden had al tot de Eerste Wereldoorlog geleid), door middel van het nazisme poogden wraak te nemen.

“De verantwoordelijkheid van het Duitse imperialisme voor het uitbreken en de uitbreiding van de Tweede Wereldoorlog was overweldigend, in tegenstelling tot de situatie in juli-augustus 1914. De tweede directe oorzaak van het uitbreken van de vijandelijkheden was de agressiviteit van het keizerlijke Japan. Tot slot, een veel minder bekende factor, is de betrokkenheid van het Amerikaanse imperialisme, de derde trigger. De New Deal was het gevolg van de mislukte poging van Roosevelt om een einde te maken aan de crisis: het bestaan van 12 miljoen werkloze Amerikanen in 1938 maakte het noodzakelijk om zich op de wereldmarkt te richten”.

Terloops – een aanpak die in de loop van de hoofdstukken vele malen wordt herhaald – nam Mandel de gelegenheid te baat om af te rekenen met het Hitler-Stalin-pact (augustus 1939), dat vandaag de dag nog steeds door bepaalde communistische krachten in de hele wereld wordt geprezen als een voorbeeld van realpolitik, terwijl het in feite een tegennatuurlijk verbond was tussen een regime dat zichzelf communistisch noemde en een fascistische en totalitaire staat.

Een oorlog van adinistrateurs en planners

Eenmaal begonnen, ontwikkelde de oorlog zich tot vijf verschillende (en gecombineerde) conflicten met een verschillend karakter: een interimperialistische oorlog voor de wereldoverheersing; een oorlog van zelfverdediging van de USSR; een oorlog van het Chinese volk voor onafhankelijkheid en socialisme; een oorlog van de koloniale volkeren van Azië en, ten slotte, een oorlog van nationale bevrijding (Joegoslavië, Albanië, Griekenland, Noord-Italië). Heel kort (te kort) levert Mandel terloops kritiek op een bepaalde vorm van antifascisme, als een vorm van klassensamenwerking, waarvan de verschillende communistische partijen in het algemeen de belangrijkste initiatiefnemers waren.⁽⁴⁾Dit thema wordt ook ontwikkeld in het hoofdstuk over ideologie, waar de auteur uitlegt dat ‘deze propaganda er over het geheel genomen in slaagt de fundamentele klassentegenstellingen tussen kapitaal en loonarbeid ondergeschikt te maken aan de prioriteit van het verslaan van de nazi’s’.

Een zeer suggestief hoofdstuk is gewijd aan de middelen die door de verschillende hoofdrolspelers zijn gemobiliseerd, waarbij de auteur onder andere uitlegt waarom het Duitsland, hoewel het sterk afhankelijk is van grondstoffen die nodig zijn voor de wapenindustrie, daar nooit aan heeft ontbroken, ondanks de ernstige blokkade waaraan het land onderworpen was.⁽⁵⁾Een van de verklaringen komt voort uit het Molotov-Ribbentrop Pact, want tot de aanval op de USSR in 1941 exporteerde de Sovjet-Unie grotendeels naar Duitsland. Uit een eenvoudig onderzoek van de cijfers over de beschikbare middelen blijkt dat Duitsland en Japan samen niet in staat waren de productiecapaciteit van alleen al de Verenigde Staten te evenaren en dat het lot van het conflict dus snel werd beslecht zodra Amerika de oorlog inging.

Mandel onderzoekt ook in detail de strategische dimensie van de oorlog en laat vooral duidelijk zien waarom de opvatting van Duitsland over onbeperkt geweld (vooral in het oosten) contraproductief bleek te zijn en het vervreemdde van elke mogelijkheid om bondgenoten te creëren, met uitzondering van lokale fascistische krachten. Hoewel Duitsland, ondanks de intense bombardementen en de vernielingen waaraan het geleidelijk werd onderworpen, erin slaagde zijn militaire productiecapaciteit tot het einde van de oorlog te handhaven, blijft het feit dat het niet in staat was om te concurreren met het Amerikaanse militaire fordisme.

Vanuit dit oogpunt, stelt Mandel, veroordeelden de Japanse militaire productiecapaciteiten het Japanse Rijk al voor de aanval op Pearl Harbor en het uitbreken van de oorlog. Deze oorlog was, op een niveau dat oneindig veel hoger lag dan de eerste wereldoorlog, ‘een oorlog van administrateurs en planners, die uiteindelijk de gevolgen van een oorlog gebaseerd op massaproductie laat zien’. Hitler schoot zichzelf in de voet door Joodse wetenschappers uit het onderzoekssysteem te verwijderen en voorzag de Verenigde Staten van de hersenen die de angstaanjagende atoombom ontwierpen.

Materialistische opvatting van de geschiedenis

Hoewel men in een boek – dat gaat van het Europese terrein naar Moskou van de oorlog in de Atlantische Oceaan en in Azië, tot de belangrijkste actiegebieden en veldslagen waarvan iedereen de namen kent – niet in detail kan treden, verblindt Mandel zijn lezers door bepaalde vragen te behandelen die iedereen zichzelf stelt zonder echt een antwoord te vinden.

Dankzij zijn materialistische opvatting van de geschiedenis laat Mandel ons dus begrijpen waarom Hitler zijn briljante overwinningen van de Blitzkrieg niet heeft verlengd door een invasie van Engeland, die binnen zijn bereik lag (het resultaat was natuurlijk niet op voorhand gegeven). In feite was het Hitler’s idee van de oorlog dat Groot-Brittannië redde. Dit laatste was, in de geest van de genocide, slechts een secundair/regionaal doel. Voorop stond in zijn opvatting de verovering van de wereldheerschappij, via de overheersing van het Europese continent, dat wil zeggen de verovering van de Sovjet-Unie.

Waarom hebben de Verenigde Staten de atoombom gebruikt, toen het spel voor het Japanse rijk al uit was, waarbij nederlaag na de nederlaag zich opstapelde, zonder enig middel om een minimum aan evenwicht met de strijdkrachten van de Verenigde Staten te herstellen? Ook hier kwamen de beslissingen overeen met fundamentele politieke en niet-militaire doelstellingen, namelijk het terroriseren van de bevolking en het onderwerpen van de bevolking aan de nieuwe Amerikaanse wereldorde in aanbouw, en dat alles met de geest van goed gehumeurd racisme (het waren immers Aziatische, niet- Europese, bevolkingen waarop de bom werd uitgetest). De bom markeert ook het begin van een status-quo (ook gesymboliseerd door de Jalta-conferentie) van het delen van invloedssferen met Stalin. Het was de Chinese revolutie, een paar jaar later, die dit evenwicht op de proef stelde.

De argumentatie van Ernest Mandel overtuigt over het algemeen, maar er moet worden opgemerkt dat het gehanteerde materialistische perspectief met betrekking tot de uitroeiing van de Joden in Europa nog steeds onbevredigend is. Mandel’s materialistische oorzakelijke verklaring lijkt enigszins beperkt. Moeten we eraan herinneren dat tot de laatste weken van de gevechten konvooien Joodse gedeporteerden (in dit geval Joden uit Hongarije) voorrang hadden op het transport van Duitse troepen?

Buiten deze beperking is het lezen van dit boek fascinerend en wijzigt het vele a priori of gemeenschappelijke voorstellingen van deze sleuteljaren van de 20ste eeuw. Het boek eindigt met de publicatie van Mandel’s bijdrage aan de strijd tussen historici in het begin van de jaren tachtig, tijdens de gezamenlijke poging van verschillende Duitse historici om het nazi-regime te rehabiliteren.

Ernest Mandel, Sur la Seconde guerre mondiale : une interprétation marxiste, Parijs, La Brèche éditions, 251 pagina’s, 12 euro.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op de site van NPA. Nederlandse vertaling redactie: Grenzeloos.