In een tijd waarin wereldwijd de covidmaatregelen worden losgelaten verschijnt de nieuwe documentaire van Rehad Desai, Time of Pandemics. Desai, bekend van onder andere Born Into Struggle en How to Steal a Country, is een Zuid- Afrikaanse documentairemaker en ecosocialistisch activist.

Oorspronkelijk zou hij een documentaire maken over de ontwikkeling van een vaccin tegen hiv. Toen brak de covidpandemie uit. De documentaire groeide uit tot een onderzoek naar de parallellen, lessen en waarschuwingen van de twee virusuitbraken.

De documentaire speelt zich grotendeels af in Zuid-Afrika, waar naar schatting zo’n 20 procent van de populatie besmet is met het hiv-virus. Maar de toegankelijkheid van levensreddende medicatie werd lange tijd beperkt door internationale patentwetten die de gigantische winsten in de farmaceutische industrie beschermen. De documentaire laat de impact zien van de wereldwijde trend: van gezondheid als morele verantwoordelijkheid van de overheid naar een economisch vraagstuk waarin kosten- batenanalyses leidend zijn. Zo was het mogelijk voor farmaceuten gesteund door de WTO om torenhoge prijzen te vragen voor gepatenteerde hiv-medicatie, zonder dat deze enige relatie hadden met de productiekosten.

Toen het ANC in de jaren 90 voor het eerst aan de macht kwam in Zuid- Afrika, kwam er een push om de publieke gezondheidszorg te verbeteren. Het ANC gaf aan dat ze patenten wilden respecteren, maar op zoek zouden gaan naar andere oplossingen wanneer die in de weg stonden van goede zorg. Dit stuitte al gauw op tegendruk vanuit de industrie en westerse regeringsleiders om deze progressieve ideeën te ontmoedigen.

Zoals een arts en hiv-activist in de documentaire zegt: ‘Het tekortschieten van ons, artsen, in het behandelen van hiv ligt niet aan de wetenschap. Het is een gevolg van politieke onwil om deze ziekte te bestrijden.’

Pas na vele doden, zieken en voorkombare besmettingen en na vele jaren van internationale grassrootsprotesten tegen de WTO en lokaal hiv-activisme, werden de prijzen van medicatie en de wetgeving rondom de patenten aangepast. Dat maakte hiv-medicatie toegankelijk in Zuid- Afrika, maar ging ten koste van de winsten van de industrie.

Toegankelijkheid

Met de covidpandemie herhaalt zich nu dezelfde tragedie. De wetenschap, grotendeels gefinancierd met publiek geld, was in een indrukwekkend tempo in staat effectieve vaccins te ontwikkelen. Maar politieke onwil, economische ongelijkheid en het winstoogmerk van de farmaceutische industrie staan de toegankelijkheid van vaccins in armere landen in de weg.

De documentaire laat zien hoe mensen in Zuid-Afrika aan het begin van de pandemie meedoen aan de klinische studies voor een covidvaccin, in de veronderstelling dat hun gemeenschappen toegang zouden krijgen tot het vaccin wanneer het beschikbaar zou komen. Ze werden teleurgesteld. In plaats van een ‘people’s vaccine’ – toegankelijk voor iedereen – ontstond er een trend naar ‘vaccinnationalisme’, waarbij rijke landen overschotten van vaccins opkochten, nog voor deze op de markt kwamen.

Dit is teleurstellend, maar niet verrassend als je bedenkt dat vaccins tegen besmettelijke ziektes over het algemeen pas tien tot twintig jaar later beschikbaar komen in arme landen.

Onderdrukking

De documentaire geeft ook heel goed de onderlinge samenhang van verschillende vormen van onderdrukking en marginalisatie weer en de impact die zij hebben op gezondheid en ziekte. Het maakt niet alleen uit in welk land je woont, maar ook wat je positie is binnen die maatschappij. Bij de uitbraak van de covidpandemie gaat Zuid-Afrika in lockdown, maar voor veel mensen is dit een onmogelijke opgave. Ze hebben geen financiële of voedselreserves waarmee ze het zich kunnen veroorloven om thuis te blijven. Een vrouw die zich laat testen op hiv vertelt dat ze zich zorgen maakt, omdat haar partner onveilige contacten heeft buiten hun relatie. Maar zij is niet in een positie zichzelf hiertegen te beschermen, omdat zij als jonge moeder financieel afhankelijk van hem is.

Als mensen die besmet zijn met hiv geen toegang hebben tot medicatie, raakt hun immuunsysteem gecompromitteerd, wat hen weer kwetsbaarder maakt voor het coronavirus. Dit maakt ook dat het virus zich makkelijker kan vermenigvuldigen, wat het risico op het ontstaan van nieuwe varianten groter maakt. Dit onderstreept de relatie tussen hiv en Covid en het grote belang van toegankelijke covidvaccins en hivmedicatie.

Hoop

De documentaire maakt de parallellen zichtbaar tussen de covid- en de hiv-pandemie, en bevraagt de achterliggende machtsverhoudingen en de ongelijkheid die de uitbraken karakteriseren. Wel vraagt het van de kijker wat voorkennis over internationale politiek en virussen. Enerzijds beperkt dit mogelijk de toegankelijkheid van de film voor een breder publiek, anderzijds stelt dit de makers in staat verder de diepte in te gaan en de complexiteit van het thema te illustreren.

Nieuwe ontwikkelingen in hiv-onderzoek geven hoop op de ontwikkeling van een hiv-vaccin. Als de geschiedenis enige indicatie is voor de toekomst zal het echter nog lang duren voor dit vaccin de mensen bereikt die dit het hardste nodig hebben. De documentaire eindigt met een hoopvolle boodschap: ‘het internationale patentsysteem voor farmaceutica zal veranderen, het moet’. Als kijker blijf je echter achter met de vraag ‘hoe’? De documentaire is een ode aan de inzet van gezondheidswerkers, onderzoekers, beleidsmakers, activisten en vrijwillige proefpersonen voor een meer toegankelijke zorg. Hun strijd is er een van lange adem, maar de noodzaak is nu.

Time of Pandemics ging afgelopen zondag in wereldpremiere op het Movies that Matter festival in Den Haag.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op socialisme.nu.