Voortzetting van geweld op de Filipijnen

In 1986 werd de Filipijnse dictator Ferdinand Marcos door massaal protest ten val gebracht. Zesendertig jaar later werd zijn zoon tot president gekozen. De verkiezingen van 2022 zijn de uitkomst van een decennialang project om de dynastie van Marcos weer aan de macht te krijgen en tonen de steun voor het autoritarisme van Rodrigo Duterte.

Een late opleving in de campagne van Marcos’ belangrijkste rivale, de liberale kandidaat Leni Robredo, was niet genoeg om het tij te keren. Meer dan 31 miljoen mensen brachten hun stem uit op Ferdinand ‘Bongbong’ Marcos Jr., twee keer zoveel als op Robredo. Het is waar dat fraude van invloed is geweest op de resultaten van de algemene verkiezingen, waarbij ook leden van het Congres en de Senaat werden gekozen, maar deze incidenten kunnen de kloof tussen Marcos en Robredo niet verklaren.

De massale steun voor Bongbong is reëel – wat moet worden uitgelegd is hoe de zoon van de dictator zo populair is geworden. Sinds de omverwerping van Marcos Sr. kwamen bijna alle Filipijnse presidenten aan de macht als tegenstanders van de zittende president. Maar Bongbong vertegenwoordigt juist continuïteit. Degenen die een voortzetting van het zittende regime wilden, brachten hun stem uit op Bongbong en zijn running mate, Sara Duterte, Rodrigo’s dochter.

Duterte’s dodelijke presidentschap

Tijdens zijn ambtstermijn van zes jaar bleef Duterte heel populair. De bloedige chaos van zijn ‘oorlog tegen drugs’, het schijnbaar onvoorspelbare gedrag van de president, zijn groteske vrouwenhaat en zijn minachting voor burgerlijke fatsoensnormen waren geen uitingen van politiek onvermogen, zoals sommige liberale critici dachten. Eerder het tegenovergestelde: Duterte presenteerde zichzelf als een buitenstaander van de gevestigde orde en kwam aan de macht door te profiteren van de ontevredenheid over dertig jaar ‘liberale democratie’ in de Filipijnen en het onvermogen van liberalen om structurele problemen, variërend van massale armoede tot slechte infrastructuur, aan te pakken, variërend van massale armoede tot slechte infrastructuur.

Duterte slaagde erin zijn tegenstanders te marginaliseren door hen te brandmerken als vertegenwoordigers van een mislukt en hypocriet systeem dat er decennialang niet in slaagde zijn beloften na te komen. In de woorden van drie Filipijnse socialisten hebben tientallen jaren van neoliberaal beleid miljoenen mensen ‘economisch in de problemen gebracht en politiek gedesillusioneerd’, wat leidde tot ontgoocheling over de ‘People Power Revolution’ van 1986.

‘Vanaf het midden van de jaren negentig kwam er langzaam een golf van verontwaardiging op onder de lagere klassen. Veel mensen werden sceptischer over de door de liberalen gepropageerde versie van de gebeurtenissen en keerden hen uiteindelijk de rug toe.'⁽¹⁾Herbert Docena, Maria Khristine Alvarez, Joshua Makalintal, By Failing to Transform the Philippines, Liberals Paved the Way for the Reactionary Right, Jacobin.

Nadat hij in 2016 aan de macht kwam, werd Duterte door sommigen omschreven als een ‘Bonapartistische’ figuur – een politiek leider tijdens een, in de woorden van Friedrich Engels, ‘uitzonderlijke periode,’ ‘waarin de strijdende klassen zo zeer met elkaar in evenwicht zijn, dat de staatsmacht voor korte duur als schijnbare bemiddelaarster een zekere zelfstandigheid verwerft van de onmiddellijke (of, inderdaad, indirecte) controle van deze klassen.'⁽²⁾Friedrich Engels, De oorsprong van het gezin, van de particuliere eigendom en van de staat, hoofdstuk IX. In het begin kon het lijken alsof Duterte, die populistische retoriek over rechten van werkende mensen en steun voor ‘de massa’s’ bezigde, niet de gevestigde kapitalistische kringen vertegenwoordigde.

Duterte was zelfs een bondgenoot van de belangrijkste stroming van Filipijns links, de Nationaal-Democratische (ND) beweging. Deze beweging omvat zowel de ondergrondse, maoïstische Communistische Partij van de Filipijnen (CPP) als bovengrondse, legale maatschappelijke organisaties en politieke groeperingen.

Lang vóór 2016 werkte de ND-beweging al samen met Duterte toen hij burgemeester was van Davao City. Medio 2016 noemde Renato Reyes, de algemeen secretaris van Bayan (een coalitie van ND-massaorganisaties) de pas verkozen Duterte een ‘bondgenoot’, gebaseerd op ‘zijn staat van dienst en langdurige relatie met de revolutionaire krachten.’

‘Het is de eerste keer dat we een dergelijke alliantie hebben met een zittende president,’ voegde Reyes eraan toe.⁽³⁾Renato Reyes Jr, Left won’t fold flags despite alliance with Duterte, Rappler.  De CPP gebruikte soortgelijke bewoordingen en noemde Duterte een ‘vriend’ van de Nationaal-Democratische beweging, met wie ze een veelbelovende ‘alliantie aan het smeden’ was.⁽⁴⁾Ang Bayan, 7 juni 2016 en Ang Bayan 7 juli 2016, pag. 1. Volgens Luis Jalandoni, hoofdonderhandelaar van de diplomatieke vleugel van de beweging, was ‘de relatie tussen de revolutionaire beweging en president Duterte’ ‘uitstekend.'⁽⁵⁾Geciteerd in Ang Bayan, 21 augustus 2016, pag. 3. Tijdens een symbolisch moment nodigde Duterte leiders van het ND-blok uit in het presidentiële paleis, waar ze, hun vuisten geheven, samen poseerden voor foto’s. Op uitnodiging van Duterte dienden verschillende prominente leiders van de beweging als leden van zijn kabinet.

Maar dit was geen situatie waarin de ‘strijdende klassen’ ‘bijna even sterk’ waren. Arbeid vormde geen bedreiging voor kapitaal. Sinds de crisis in het begin van de jaren 2000 is het aantal Filipijnse arbeiders dat onder een collectieve arbeidsovereenkomst valt met meer dan vijftig procent gedaald. Het percentage arbeiders georganiseerd in een vakbond toonde een vergelijkbare daling.

Valse beloften

Duterte speelde in op de ontevredenheid over de toenemende precarisering met valse beloftes over maatregelen tegen kortetermijncontracten. Van de beroepsbevolking werkt bijna 40 procent in de kwetsbare, moeilijk te organiseren ‘informele’ economie.

De populairste linkse kandidaat voor de senaat in 2016, de Nationaal-Democraat Neri Colmenares, behaalde bijna 6,5 miljoen stemmen – om een zetel te veroveren zou hij meer dan het dubbele nodig hebben gehad.De maoïstische guerrillabeweging is intussen verre van een bedreiging voor de staatsmacht. Na een halve eeuw bevindt ze zich, naar eigen zeggen, nog steeds in de eerste, ‘defensieve’ fase.

Het duurde niet lang voordat Duterte’s alliantie met ND-links begon te wankelen. Voorheen had Duterte geprofiteerd van de alliantie. Maar toen hij eenmaal aan de macht was, liet hij zijn voormalige bondgenoten vallen en gaf hij de voorkeur aan goede betrekkingen met een sterkere macht: het sterk anticommunistische leger.

Duterte’s populistische retoriek, zoals zijn belofte om een einde te maken aan contractarbeid van korte duur en zijn steun voor vredesbesprekingen met de maoïstische guerrillatroepen, verdween.

Als een relatief onbekende figuur op nationaal niveau kon Duterte een ‘bemiddelaar’ lijken in een beperktere zin – niet tussen kapitaal en arbeid, maar tussen verschillende kapitalistische facties. Het werd echter duidelijk dat de vermeende ‘buitenstaander’ in feite sterke banden onderhield met machtige vertegenwoordigers van het politieke establishment, zoals voormalig president (en huidig lid van het Congres) Gloria Macapagal Arroyo en de Marcos-dynastie.

Enkele weken na de verkiezing van Duterte werden de beschuldigingen van fraude tegen Arroyo ingetrokken en enkele maanden later werd Ferdinand Marcos begraven op het nationale kerkhof, waarmee een lang gekoesterde wens van zijn familie in vervulling ging.

Het regime van Duterte was in veel opzichten vergelijkbaar met dat van eerdere presidenten en niet zozeer een ‘bonapartistisch’ regime of een dictatuur in de trant van die van Ferdinand Marcos Sr. Niet alleen hebben Filipijnse presidenten al uitgebreide bevoegdheden, Duterte’s aanhoudende populariteit betekende ook dat hij geen reden had om een dictatuur te organiseren. Zijn positie was zonder het vergroten van uitvoerende macht al sterk genoeg, merkte een Filipijnse socialist op.

Een kenmerk dat dictator Ferdinand Marcos Sr. onderscheidde van Duterte, schrijft historicus Vicent L. Rafael, ‘was de voorliefde van de eerste voor het opsluiten van zijn politieke vijanden.'⁽⁶⁾Vicente L. Rafael, The Sovereign Trickster. Death and Laughter in the Age of Duterte. Durham and London: Duke University Press, 2022, pag. 98. Er waren ongeveer 70.000 geregistreerde opsluitingen onder Marcos Sr. Het aantal politieke gevangenen onder Duterte was veel lager.

In plaats van massa-arrestaties, gebruikte Duterte intimidatie. De arrestatie van een criticus op hoog niveau, zoals senator Leila de Lima, was een uitzondering die succesvol was bij het intimideren van anderen. En in plaats van kranten en andere media te sluiten zoals Marcos Sr. deed, gebruikte Duterte gerichte juridische intimidatie tegen een prominente journaliste, zoals Maria Ressa. De arrestatie van Walden Bello begin augustus toont aan dat het nieuwe Marcos-regime soortgelijke methoden zal gebruiken.

Veel van de technieken die Duterte gebruikte om zijn greep op de macht te versterken, waren vergelijkbaar met die van eerdere presidenten. Links, en hierin vaak vooral de ND-beweging, was het doelwit van repressie. Duterte heeft legale activisten aangeklaagd als leden van de ondergrondse CPP en honderden progressieve activisten zijn vermoord. Ook aanhangers van de Filipijnse afdeling van de Vierde Internationale werden doelwit, en verschillende kameraden werden gedood.⁽⁷⁾RPM-M, Statement of Condemnation on the Murder of Comrade Ruben, 5 maart 2017), Mindanao: Statement regarding the killing of Comrade Zandro/Tripon, 27 december 2021. Het gebruik van ‘red tagging‘ was niet uniek voor Duterte, evenmin als zijn gebruik van doodseskaders. Tijdens haar presidentschap in het begin van de jaren 2010, gebruikte Gloria Arroyo dergelijke middelen toen haar positie bedreigd leek te worden.

Om aan de macht te blijven, merkte rechtendeskundige Tony La Viña op, heeft Duterte ‘de wet en het Congres tot wapens gemaakt en juridische instrumenten gebruikt om zijn critici de mond te snoeren. Duterte is er ook in geslaagd om zowel het Huis van Afgevaardigden als de van oudsher onafhankelijke Senaat te vullen met zijn bondgenoten, die over wetsvoorstellen en resoluties stemden op basis van zijn wensen.’ Zijn voorgangers gebruikten soortgelijke technieken; ‘Duterte deed het beter door meer meedogenloos te zijn. Dat is het echte het verschil.'⁽⁸⁾Mara Cepeda, Duterte crushes opposition, serves Marcos power on a silver platter, Rappler.

Van de beloften die hij deed, hield Duterte zich er maar aan één; het organiseren van grootschalige moordpartijen. Dat is het essentiële verschil tussen Duterte en zijn voorgangers. Tijdens de dictatuur van Marcos waren er zo’n 3.257 buitengerechtelijke executies. Het aantal van dergelijke moorden onder Duterte is veel hoger – de slachtoffers van de ‘oorlog tegen drugs’ lopen in de tienduizenden.

De eerste slachtoffers waren verdachte drugsgebruikers en dealers, maar het duurde niet lang voordat ook activisten en critici van de regering het doelwit werden. De dreiging om te worden opgenomen op een van de openbare lijsten van zogenaamde ‘drugspersoonlijkheden’ werd een doeltreffend intimidatiemiddel.

Het is een teken aan de wand van de burgerlijke democratie in de Filipijnen dat voor het niveau van door de staat gesanctioneerd geweld Duterte geen radicale institutionele veranderingen, laat staan een dictatuur, door hoefde te voeren.

Overdracht van macht

In een artikel dat kort na de verkiezingen werd gepubliceerd, wees de Filipijnse wetenschapper en activist Walden Bello ook op de teleurstelling in de liberale democratie als drijvende kracht achter de verkiezingen van Duterte en Marcos:

‘Hoewel waarschijnlijk ondoordacht en diffuus op het niveau van bewuste motivatie, werden de stem voor Duterte en de nog grotere stem voor Marcos voortgestuwd door wijdverspreide verontwaardiging over het voortduren van grove ongelijkheid in een land waar minder dan vijf procent van de bevolking meer dan 50 procent van de rijkdom in handen heeft.

‘Het was een protest tegen de extreme armoede die 25 procent van de mensen overspoelt en de armoede, ruim gedefinieerd, die ongeveer 40 procent van hen in zijn greep heeft.'⁽⁹⁾Walden Bello, Why the son of a hated dictator won the Philippine elections, FPIP.

Dit ressentiment is een belangrijk deel van de verklaring, maar roept vooral ook de vraag op waarom veel armen, die weinig te winnen hebben bij de voortzetting van het neoliberale beleid, specifiek op Duterte en Marcos hebben gestemd.

Structurele, voortdurende armoede en het ontbreken van een geloofwaardig progressief alternatief kunnen leiden tot wijdverbreide gevoelens van berusting en tot het zoeken naar een externe kracht, zoals een welwillende leider, die hulp kan bieden aan mensen die met de rug tegen de muur staan. De hoop op dergelijke hulp gaat vaak gepaard met angst voor instabiliteit die een al precair evenwicht zou verstoren.

Voor een proletariaat met weinig of zonder werk, dat geen reserves of middelen heeft om zich te verdedigen en geen ervaring heeft met eigen, collectieve kracht, komt elke vorm van instabiliteit in de eerste plaats over als een bedreiging. Duterte en Marcos speelden in op dergelijke gevoelens van wanhoop en verlaagde verwachtingen door een paternalistisch, zorgzaam leiderschap te beloven.

De verkiezing van Marcos jr. was nauwelijks zijn eigen, persoonlijke prestatie. Het was niet de verkiezing van een persoon ‘maar van een clan die de macht heeft heroverd,’ zoals Pierre Rousset schrijft.⁽¹⁰⁾Pierre Rousset, Philippines: Ferdinand Marcos Jr. succeeds Rodrigo Duterte and his clan completes the reconquest of power, International Viewpoint. De verkiezing was het resultaat van een project dat tientallen jaren heeft geduurd.

De eerste stappen van de Marcos dynastie terug in de richting van het presidentiële paleis werden gezet in de jaren negentig toen de weduwe van de voormalige dictator, Imelda Marcos, zich kandidaat stelde voor het presidentschap. Imelda, een bekwame politieke speelster, verloor, maar haar campagnes zorgden ervoor dat de naam Marcos zichtbaar bleef.

Respectabele burgerlijke politici sloten zich aan bij Imelda’s goed gefinancierde campagnes en hielpen de Marcos-dynastie zich te ontdoen van het stigma dat verbonden was aan de dictatuur.

Met behulp van de miljarden die tijdens de dictatuur waren geplunderd, bouwde de Marcos-dynastie haar macht opnieuw op en leden van de familie werden verkozen voor regionale en nationale zetels.

Zelfs Nationaal-Democratisch links speelde een kleine rol in het mogelijk maken van de politieke carrière van Marcos Jr. In 2010 stelde Marcos Jr. zich met succes kandidaat voor de Senaat als onderdeel van een coalitie die ook de ND-beweging omvatte.⁽¹¹⁾See Philippine left backs Villar, Legarda, ABS-CBN. De campagne leverde het beeld op van Marcos Jr. die een podium deelde met mensen die onder zijn vader politieke gevangenen waren geweest.

Op Facebook en Twitter vallen bots, influencers en trollen critici van Marcos en Duterte lastig, verspreiden ongeloofwaardige verhalen over hun prestaties en stellen de dictatuur voor als een gouden tijdperk van de Filipijnen. Uit de omvang en reikwijdte van deze desinformatiemachine blijkt dat er veel geld en organisatie achter zit.

Verwant met de rol van de rijkdom van de Marcos dynastie is ook de rol van klandizie, van patronage-netwerken. Dit systeem, dat zijn wortels heeft in het koloniale verleden, ‘biedt een manier om eisen van onderaf te articuleren’, waarbij ‘cliënten van welke sociale klasse dan ook van oudsher een beroep doen op de machthebbers om hun verplichtingen na te komen’.

Deze ‘patroon- cliënt’ banden, gebonden door wederzijdse verplichtingen maar ook vatbaar voor verstoring, versterken de sociale hiërarchie en de voortdurende ongelijkheid tussen de twee partijen en verkleinen de kansen voor een democratie voor het volk.'⁽¹²⁾Vicente L. Rafael, The Return of the Marcoses, NYRB.

Als de meest machtige hoofden van patronage-netwerken in het land, gebruiken Filipijnse presidenten dergelijke banden om de steun van politici te behouden door het uitdelen van banen, posities en geld.

Meestal verslechteren deze banden als een president het einde van zijn ambtstermijn nadert en zijn cliënten op zoek gaan naar nieuwe patronage mogelijkheden. Duterte ontsnapte niet aan deze dynamiek, maar een groot deel van zijn netwerk werd overgedragen aan de top-patroon.

Zoals Filipijnse socialisten opmerkten, ‘zouden lokale leiders hun eigen posities niet hebben geriskeerd als ze niet hadden aangevoeld dat de grond onder hun voeten al aan het verschuiven was en dat Bongbong een daverende overwinning ging boeken’.⁽¹³⁾Herbert Docena, Maria Khristine Alvarez, Pariah to President, NLR Sidecar. Duterte zette de deur open voor Marcos Jr. Zijn geweld en intimidatie hielpen de oppositie verder te marginaliseren. Klandizie, desinformatie, wijdverspreide sociale wanhoop en zijn associatie met Duterte brachten Bongbong aan de macht.

Linkse keuzes

Een meerderheid van de linkse krachten, van progressieve liberalen tot socialisten (inclusief het ND-blok), steunde de campagne van Robredo. Robredo, die een achtergrond heeft als mensenrechtenadvocaat en wiens persoonlijke integriteit door veel mensen wordt erkend, werd door sommigen gezien als iemand die niet alleen een ‘minder kwaad’ zou kunnen zijn, maar die in de richting van een aantal progressieve hervormingen zou kunnen worden geduwd. Voor andere linkse activisten was de steun aan de liberale kandidaat een noodzakelijke noodreactie op het vooruitzicht van eende terugkeer van een Marcos naar de macht.

Voor weer anderen, met name de ND-beweging, is het steunen van de ene burgerlijke kandidaat tegen de andere hun standaardaanpak. De Nationaal-Democraten en hun activistische netwerken zijn nuttig voor kandidaten die mensen op straat willen mobiliseren en de massabijeenkomsten van Robredo’s campagne zouden zonder hen waarschijnlijk niet zo succesvol zijn geweest.

Toch lijkt het erop dat het liberale kamp hen niet had vergeven voor hun eerdere steun aan Duterte en de ND-kandidaten werden nogal koel behandeld. Bij de verkiezingen van 2022 verloor het ND-blok meer dan de helft van zijn zetels.

Slechts één oppositiekandidaat werd in de senaat verkozen: Risa Hontiveros van Akbayan, een sociaaldemocratische groepering die nauw verbonden is geraakt met Robredo’s Liberale Partij.

Een deel van radicaal links koos voor een andere aanpak. De verkiezingen van 2022 zagen de eerste openlijk socialistische presidentiële campagne in de Filipijnen, die van vakbondsleider Leody de Guzman, met Walden Bello als zijn running mate.⁽¹⁴⁾Maria Khristine Alvarez, Joshua Makalintal, Herbert Docena, The Philippine Left Has an Opportunity to Break the Country’s Political Mold, Jacobin. Hun campagne steunde ook een aantal kandidaten voor de senaat, waaronder Neri Colmenares en Risa Hontiveros.

Het doel van de campagne was om ‘een revolutionair perspectief onder de aandacht van het publiek te brengen’ en ‘de politieke en organisatorische infrastructuur op te bouwen die nodig zal zijn om dergelijke initiatieven duurzaam te maken’.

Gezien de moeilijkheden waarmee een dergelijk initiatief wordt geconfronteerd, waren er enkele positieve tekenen. In 2016, toen hij kandidaat voor de Senaat was, haalde Walden Bello iets meer dan een miljoen stemmen (2,41 procent). Dit jaar won de socialistische kandidaat voor de senaat, nieuwkomer Luke Espiritu, bijna 3,5 miljoen stemmen (6,21 procent), terwijl Neri Colmenares het grootste deel van zijn steun behield. Er moet echter rekening mee worden gehouden dat de kiezers twaalf verschillende kandidaten voor de senaat kunnen kiezen.

De campagne heeft inderdaad socialistische ideeën en voorstellen voor structurele verandering naar het een nationale podium gebracht. Maar de resultaten van 0,17 procent van de stemmen voor De Guzman en een soortgelijk resultaat voor Bello’s kandidatuur voor het vice-presidentschap moeten voor veel van hun aanhangers als een teleurstelling zijn gekomen.

Om verder te komen moet er een open debat komen over de strategische koers die de socialisten moeten volgen. In ieder geval zullen veel van de krachten die Robredo hebben gesteund, essentieel zijn voor de opbouw van een geloofwaardige linkse oppositie.

Wat valt er te verwachten?

Het is nog te vroeg om te voorspellen hoe een presidentschap van Marcos er in detail uit zal zien, maar we kunnen een ‘Dutertisme zonder Duterte’ verwachten. Afgaande op recente verklaringen zal de ‘oorlog tegen drugs’, die zijn doel heeft bereikt, althans voorlopig op een laag pitje worden gezet. Elke hoop op gerechtigheid voor de slachtoffers of bestraffing van de daders zal tevergeefs zijn, en de ‘oorlog’ kan worden hervat als de president dat nodig acht. We kunnen verwachten dat de repressie van progressieve activisten door zal gaan.

De economische heroriëntatie van het Filipijnse kapitalisme op China, die al voor Duterte was begonnen maar tijdens zijn ambtstermijn in een stroomversnelling is geraakt, zal ook doorgaan. Tijdens Duterte’s termijn werden Chinese investeringen aangemoedigd en het belang van China als buitenlandse markt en als buitenlandse investeerder in de Filipijnen neemt snel toe.⁽¹⁵⁾Alvin Camba and Rongchen Jiang, Beyond Infrastructure: Chinese Capital in the Philippines Under Duterte, The Diplomat.

De Filipijnen blijven een perifere kapitalistische economie, die grondstoffen, landbouwproducten en enkele goederen met lage toegevoegde waarde exporteert, terwijl veel buitenlandse investeringen gaan naar grondspeculatie en sectoren met lage lonen.

De groeiende economische banden met China zullen in de afzienbare toekomst worden gecombineerd met militaire en politieke banden met de Verenigde Staten. De instandhouding van deze banden is een prioriteit voor Washington, dat in ruil voor de loyaliteit van de Filipijnse president, schendingen van de mensenrechten negeert. Binnen de Filipijnen wordt de steun van de VS ook nog steeds gezien als het enige geloofwaardige tegenwicht tegen China’s zeer impopulaire aantasting van Filipijnse rechten in de Zuid-Chinese Zee.

In het geciteerde artikel kijkt Bello uit naar ‘miljoenen die zich realiseren dat ze niet naar het beloofde land van melk en honing zijn geleid’ zodra ze zien dat Marcos niet aan hun verwachtingen kan voldoen. Maar dat ook Duterte zijn beloften niet nakwam, werd hem niet kwalijk genomen. Duterte gaf met succes de schuld van zijn mislukkingen aan bureaucratische obstakels en vooral aan obstructie door zijn politieke rivalen.

Zal Marcos, net als Duterte voor hem, in staat zijn om teleurstelling in zijn voordeel om te buigen door het tegen zijn rivaal te richten? Marcos heeft het voordeel dat hij in vergelijking met Duterte om te beginnen weinig concrete beloften heeft gedaan.

Zal hij erin slagen zijn kapitalistische bondgenoten verenigd te houden en te heersen door de bestaande instellingen te controleren, of zal hij de structuur van de burgerlijke democratie afschaffen?

Met zo’n brede steun, een verzwakte oppositie en een groot deel van de kapitalistische klasse verenigd achter hem, lijkt de laatste optie voor Marcos Jr. niet nodig.

Met een in diskrediet geraakt politiek centrum, een links dat door veel armen en onderdrukten niet als een geloofwaardig alternatief wordt gezien en wijdverbreide steun voor autoritaire politiek, bieden de Filipijnen een politiek landschap dat weinig uniek is in het Noorden of Zuiden van de wereld. Meer uniek voor de Filipijnen is een traditie van wijdverbreid sociaal verzet en uitgebreide netwerken van activisten.

De positie van Marcos Jr. lijkt veilig – net als die van zijn vader aan het eind van de jaren zeventig. En toch moesten hij en zijn vader enkele jaren later door de Amerikaanse luchtmacht uit het land worden geëvacueerd.

Dezelfde structurele problemen die Duterte en Marcos aan de macht brachten, zouden hun ondergang kunnen zijn. Maar willen deze problemen geen monsters meer voortbrengen zoals de Marcoses en Duterte, dan zal er veel werk moeten worden verzet op het gebied van politieke organisatie en de opbouw van een socialistisch alternatief.