Een merkwaardige kameraad
Ten gevolge van een wel zeer ongelukkige val overleed Stephen Bouquin veel te vroeg op de valreep van zijn 57ste verjaardag. Stephen studeerde hedendaagse geschiedenis aan de Vrije Universiteit van Brussel (VUB). Zijn licentiaatsthesis – bestaande uit twee delen – droeg de titel ‘Breekpunten en Continuïteit: De Antwerpse BSP-federatie in de naoorlogse periode, 1944-1950’). Dat hij precies dat thema gekozen heeft, was allicht geen toeval. Zijn hele actieve leven lang zocht hij naar wegen en middelen om de continuïteit van de socialistische beweging te vrijwaren, ondanks de vele breekpunten die zich steevast aandienden.
Radicaal links
Zijn engagement begon overigens aan de radicaal linkse rand van de socialistische beweging. Als ik het goed heb, vervoegde Stephen op de VUB de rangen van de Socialistische Jonge Wacht (SJW), destijds de jeugdorganisatie van wat vandaag SAP – Antikapitalisten is. Wat later werd hij ook lid van die laatste organisatie.
Stephen was een merkwaardige kameraad. Hij was een van de vrij schaarse intellectuelen, die het marxisme niet de rug toedraaiden na de Val van de Muur in Berlijn en de daarop volgende implosie van de Sovjet-Unie. Anders dan degenen die zich rekenen tot het ‘Westers Marxisme’ vergat hij ook nooit de noodzaak om theoretische concepten te toetsen aan en in te brengen in de praktijk van de klassenstrijd.
Weerstand
In het begin van de jaren 1990 beleefde het fascistische en racistische Vlaams Blok haar grote doorbraak in het noorden van België. Bij linkse en progressieve mensen in Vlaanderen was de verontwaardiging daarover zeer groot. Tal van initiatieven om weerstand te bieden, zagen dan ook het licht. Binnen de SAP was de wil groot om daarin ook een rol te spelen. Alleen waren de meningen verdeeld over hoe dat het best aangepakt kon worden.
Minderheidstendens
De discussie daarover spitste zich toe tijdens een van de congressen van de SAP. Stephen was op dat congres de woordvoerder van een minderheidstendens. Daar waar de meerderheid zich wenste te oriënteren op samenwerkingsverbanden met een rood-groen karakter (waarbij afstand werd genomen van de gevestigde apparaten van de sociaal- en christendemocratie), zag de minderheid meer heil in bredere samenwerkingsverbanden, waarin ook plaats zou zijn voor mensen uit die sociaal- en christendemocratie. Tijdens het congres bleek dat de minderheid het onderspit moest delven. Net als andere leden van de minderheidstendens verliet Stephen daarop de SAP.
Frankrijk
Hij trok naar Frankrijk, waar hij zijn studies verderzette, deze keer in de politicologie. Met een doctoraat politieke wetenschappen op zak werd hij universitair hoofddocent sociologie aan de Universiteit van Picardië Jules Verne (Amiens, Frankrijk). In 2011 werd hij aangesteld tot gewoon hoogleraar aan de Universiteit van Evry – Paris-Saclay. Van 2011 tot 2018 was hij ook directeur van de onderzoekseenheid Pierre Naville Centre, een ‘universitair sociologisch laboratorium’.
Naast lesgeven en onderzoeken leiden, werd hij ook de stichter en bezieler van het academische tijdschrift Les Mondes du Travail, waarin hij pertinente artikels (van hemzelf en anderen) publiceerde over de mutaties van de arbeid en van de werkende klasse. Hij publiceerde over die onderwerpen ook enkele boeken, die je kan bekijken op zijn blog. Recent was Stephen ook betrokken bij een project omtrent arbeidsvraagstukken, voor een internationaal tijdschrift, met collega’s uit Frankrijk, België en Italië.
Syndicaal engagement
Hoewel hij het zich ongetwijfeld gemakkelijker had kunnen maken door zich terug te plooien op zijn vruchtbare en succesvolle academische carrière in Frankrijk, bleef hij zich actief engageren in de Belgische arbeidersbeweging, onder meer door vorming te geven aan militanten van de Bond van
Bedienden, Technici en Kaders (BBTK) van het ABVV. Stephen beperkte zijn syndicaal engagement wel niet tot het geven van zulke vormingen. Hij stond ook meermaals door het patronaat geviseerde syndicalisten bij. Zelfs als hun vakbond de handdoek al in de ring had gegooid. Waarmee hij niet alleen theorie en praktijk van het marxisme eens te meer met elkaar verbond, maar ook groot vertrouwen wist op te wekken bij de syndicale basis. Daarnaast spreidde Stephen ook een langdurig en tegelijk divers politiek militantisme ten toon.
Rebellerende syndicalisten
Een aanleiding daartoe werd geleverd door de paars-groene regering, geleid door Guy Verhofstadt. Die kwam in 2005 op de proppen met een zogenaamd ‘Generatiepact’, zogezegd om de strijd aan te gaan met de vergrijzing van de bevolking. Het plan kwam neer op een regelrechte aanval, onder meer op de bestaande stelsels van brugpensioen. De vakbonden gingen dan ook in verzet, met betogingen en stakingen. Militanten van de Vlaamse Metaalbond van het ABVV draaiden tijdens een congres van de sociaaldemocratische regeringspartij sp.a uit protest hun rug naar de congressisten. Deze agitatie bleef niet zonder politieke gevolgen. Aan de ene kant verenigden militanten met een achtergrond in radicaal linkse organisaties (zoals SAP en LSP) zich met rebellerende syndicalisten om het Comité voor een Andere Politiek (CAP) op te richten. Het initiatief daartoe werd genomen door de Belgische politici Jef Sleeckx (ex-sp.a-Kamerlid), Lode Van Outrive (ex-Europarlementariër voor sp.a) en ex-ABVV- en EVV-voorzitter Georges Debunne. Alle drie waren ze reeds decennialang actief binnen de Belgische socialistische beweging. Ondanks groot enthousiasme kon CAP helaas geen electorale potten breken. Voor Stephen leek dit ongetwijfeld een bevestiging van zijn vermoeden dat er buiten de socialistische beweging geen ruimte was voor linkse initiatieven. Hij koos dan ook een andere weg.
sp.a-Rood
Zo ontstond er naar aanleiding van het ‘Generatiepact’ ook beweging binnen de sociaaldemocratische partij sp.a zelf. Daar werd een maand na het ‘Generatiepact’ de beweging sp.a-Rood opgericht, die streefde naar ‘verlinksing van de partij’, en versterking van de band met de vakbonden (vooral het ABVV). Op zoek naar socialistische herbronning sloot Stephen zich aan bij deze beweging. Sp.a-Rood kreeg heel wat aandacht in de media, vooral toegespitst op de persoon van stichter Erik De Bruyn, die zich met enig élan wist te presenteren als een alternatieve kandidaat-voorzitter voor sp.a.
ROOD!
De weerstand van de ‘baronnieën’ in de sociaaldemocratie bleek niettemin te groot. Uiteindelijk werd in 2011 beslist om uit de sp.a te treden en een nieuwe formatie op te richten: ROOD! Ongeveer op hetzelfde ogenblik besliste CAP dan weer om zichzelf op te heffen. Militanten van SAP en LSP vervoegden daarop het nieuw-opgerichte ROOD!, waar Stephen zich ontpopte tot de intellectuele gangmaker van de beweging. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van 2012 legde ROOD! in verschillende steden en gemeenten lijsten neer, waaronder in Antwerpen. Helaas bleken de linkse kiezers eerder een voorkeur te hebben voor de PVDA. De lijsten van ROOD! behaalden dan ook geen verkozenen. Waarop stichter Erik De Bruyn ontgoochelt de politiek (voorlopig) vaarwel zegde. De beweging ROOD! beleefde daarmee een stille dood.
‘Wij Zijn Socialisten’
Stephen liet her er wel niet bij zitten. In 2017 richtte hij, samen met medestanders Marc Le Bruyn en Sofia Lamouchi de beweging ‘Wij Zijn Socialisten’ op. Doel van die beweging was de sociaaldemocratische partij van onderuit te vernieuwen en te versterken, door haar te verlinksen en te democratiseren. Daarbij werd verwezen naar buitenlandse voorbeelden, zoals Bernie Sanders en Jeremy Corbyn. De beweging lukte er wel niet in de koers van de sociaaldemocratische partij ingrijpend te beïnvloeden. In Antwerpen werd wel getracht de sp.a (vandaag Vooruit) ervan te weerhouden in te treden in een bestuurscoalitie met de N-VA, maar de beweging lukte er niet in de meerderheid van de leden te overtuigen.
Licentiaatsthesis
Zelf heb ik mogen samenwerken met Stephen tijdens het hierboven vermelde tendensdebat in de SAP en later ook in het kader van ROOD!. Overigens, zonder de al eerder vermelde licentiaatsthesis van Stephen zou ik het zelf veel moeilijker hebben gehad om mezelf in te werken in de schuldencrisis waar
de stad Antwerpen in de jaren 1980-1990 in terecht was gekomen. In die thesis staat namelijk haarfijn uitgelegd hoe de Antwerpse socialisten (ze gebruikten toen de term sociaaldemocraat veel minder) met geleend geld de haven van Antwerpen uitbouwden, omdat zowel de kapitaalkrachtigen als de regeringen weigerden zelf een expansief investeringsbeleid te voeren. Dit inzicht leidde tot een programma dat de oorzaak van de stadsschuld wilde aanpakken, eerder dan de gevolgen ervan. Het is in zekere zin een ironie van de geschiedenis dat Stephen, zonder dat hij het zelf wist, daarmee onrechtstreeks ook mee aan de basis lag van wat de ‘Beweging voor Sociale Vernieuwing’ zou worden – de eerste beweging links van de sociaaldemocratie die in 1993 verkozenen wist te behalen in de Antwerpse gemeenteraad.
Discussies en debat
Boven alles herinner ik mij vooral vele interessante en stimulerende discussies met Stephen, die soms ook wel hard en moeilijk waren, vooral dan als het ging om de verhouding met de PVDA. Zijn wil om te blijven zoeken naar continuïteit binnen de socialistische beweging maakte hem afkerig tegenover initiatieven van buiten die beweging, zeker indien die laatste gedomineerd werden door een partij met een niet volkomen verwerkte stalinistische erfenis, zoals de PVDA. Tegelijk was Stephen ook niet altijd de gemakkelijkste in de omgang. Dat zorgde weleens voor spanningen. Gelukkig was Stephen nooit te beroerd om de draad met de nodige humor weer op te pikken. De laatste keer dat ik Stephen zag was in 2018, op een debat over politieke en syndicale actualiteit, waarvoor hij mij had uitgenodigd, naast toenmalig sp.a-gemeenteraadslid Yasmine Kherbach en Orhan Kiliç, destijds verantwoordelijke bij het Masereelfonds. Het was, zoals altijd, een stimulerend en verfrissend debat, waarin Stephen bleef zoeken naar wegen en middelen om de continuïteit van de socialistische beweging te vrijwaren.
De Belgische linkerzijde en arbeidersbeweging zullen Stephen missen. Wij wensen zijn nabestaanden, vrienden en kameraden alle sterkte toe.
Peter Veltmans, 25/01/2025