Oz blijft de wereld bewegen. De komende kerstdagen komen er ongetwijfeld weer der nodige hervertoningen van The Wizard of Oz met Judy Garland uit 1939. Zeer onlangs was Oz – The Great and Powerful uit 2013 op tv te zien. En in Amerika is men druk doende met de verfilming van de musical Wicked die zich ook al in de wereld van Oz afspeelt.  Wicked als film zou eigenlijk dit jaar in de bioscopen komen, maar Universal liet weten dat dit pas in 2021 zal gebeuren. De aandacht voor Oz lijkt blijvend. Stalin zou zich in de handen hebben gewreven!

Judy Garland

Deze week gaat Judy in première. Een film over de laatste jaren van zangeres en actrice Judy Garland (1922-1969). Judy werd een wereldberoemde filmster door haar rollen in The Wizard of Oz en in A Star is Born. En ze is ook wel bekend als ‘de moeder van Liza Minelli’ die met o.a. Cabaret zelf wereldberoemd werd.

In de film wordt Judy Garland vertolkt door Renée Zellweger. Zij wekt de laatste niet zo fortuinlijke jaren van Judy tot leven. Kennelijk zo goed dat alom al wordt geroepen dat ze op een Oscar afstevent. Zelf heeft ze het ook over “de rol van haar leven”. Overigens zijn in flash-backs min of meer verklarende beelden uit de jongere jaren van Garland opgenomen. Haar concerten, films, verslaving en uitspattingen komen aan bod.

Zo moet Judy ooit in Spanje vanaf het balkon van haar hotel vrijwel naakt Somewhere over the Rainbow hebben gezongen ten overstaan van een meute enthousiaste bouwvakkers aan de overkant. Maar onvermijdelijk is er aandacht voor de film waarmee ze in 1939 internationaal doorbrak: The Wizard of Oz. Waarbij niet wordt verhuld dat de dwergen die meespelen in die film blijkbaar hun handen niet van de jonge Judy konden afhouden.

De oerversie

In de oerversie van The Wizard of Oz waait het meisje Dorothy in een orkaan vanuit Kansas naar het sprookjesland Oz.  Na diverse avonturen met een blikken man, een leeuw, een vogelverschrikker  en drie heksen komt ze bij de almachtige alleenheerser, de Tovenaar van Oz. Almachtig? Niet echt, de tovenaar blijkt ook een uit Kansas overgewaaid middelmatig mannetje te zijn, die met wat goocheltrucs, een hoop herrie en een uitvergrote projectie van een angstaanjagend hoofd het volk van Oz aan zich onderwerpt.

Stalin

The Wizard of Oz is begin 20e eeuw geschreven door de Amerikaan L. Frank Baum. Hij schreef nog 14 vervolgverhalen en zoals gezegd werd zijn oerboek in 1939 verfilmd. Opmerkelijk is dat The Wizard of Oz in de Sovjet Unie ten tijde van Stalin aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog is uitgegeven. De vertaler Alexander M.Volkov oogstte er grote successen mee en hij schreef ook enkele vervolgverhalen. Er werd zelfs een Russische fanclub opgericht, de “Vrienden van het land van Oz”.

De moraal van het oorspronkelijke verhaal werd wel wat aangepast, de hoofdpersonen werden ware helden die feodale en aristocratische onderdrukkers te lijf gingen. Vanzelfsprekend verdedigden zij tegelijk het ‘vaderland’ Oz fanatiek tegen vreemde invasies. Volkov schreef de vervolgen op The Wizard kennelijk met instemming van Stalin. Anders zou  de toen 48 jarige Volkov zeker geen 85 zijn geworden…

De vraag kan worden opgeworpen waarom dit product uit het verderfelijke imperialistische westen door Stalin werd uitverkoren. Viel hij voor hoofdrolspeelster Judy Garland? Of bezat hij zoveel zelfkennis én minachting voor zijn omgeving dat hij zich herkende in de figuur van de Wizard. Zag hij zichzelf wellicht net als de gevreesde en vervaarlijke dictator-tovenaar van Oz als in feite niet meer dan een middelmatig gefrustreerd mannetje dat slechts dankzij de onwetendheid van ‘het volk’ zijn macht kon uitoefenen? Het zou een historisch toppunt van cynisme zijn.

Disney

Inmiddels zijn er minstens twee prequels verschenen, zeg maar verhalen die voorafgaan aan The Wizard of Oz en die aangeven hoe het allemaal zo gekomen is. Dat zijn de film Oz – The Great and Powerful en de musical Wicked.

De film is van 2013 en een product waar Disney 325 miljoen dollar voor uittrok, met John Franco in de hoofdrol . Hij speelt Oscar/Oz die in werkelijkheid niet meer is dan een goochelaar en een oplichter. We zien hem inderdaad met een luchtballon in een orkaan van Kansas naar Oz waaien. Een oogstrelend kleurrijk land waarin hij wordt begroet als de toekomstige bevrijder van een slechte heks. Maar er is een probleem: wie van de drie heksen die rondwaren is nou eigenlijk ‘de slechterik’? De tovenaar/oplichter gaat met een sprekend aapje en een levende pop (leuke karakters!) aan de slag en weet uiteindelijk de slechte heks (voorlopig!) uit te schakelen. De dankbare bevolking vereert Oscar als een god en hij wordt in het land de absolute baas als de Wizard of Oz.

Niets is wat het lijkt

In de musical Wicked wordt een ander voorverhaal voor The Wizard of Oz opgediend. De musical is gebaseerd op een boek van Gregory Maguire van 1995 en is in 2003 geschreven door Winnie Holzman en Stephen Schwartz. Wicked zoemt in op twee heksen in het land van Oz, te weten op Glinda, de heks van het Noorden, en Elphaba, de heks van het Westen.

Glinda is het mooie, lieve, populaire, maar ook ijdele en niet al te slimme blondje. Elphaba is een geheel groene, begaafde en kritische meid. Ze ontmoeten elkaar op de heksenschool van het Land van Oz. Na een aanvankelijke wederzijdse afkeer worden ze vriendinnen. Zelfs de competitie om het hart van de door beiden aanbeden tovenaarsleerling Fiyero schaadt hun vriendschap nauwelijks.

Er ontstaat pas verwijdering als Elphaba het opneemt voor de dieren in het Land van Oz. Ze doet dit wanneer van de dieren steeds meer rechten worden afgepakt. Uiteindelijk wordt van de dieren ook letterlijk hun stem (spraakvermogen) afgenomen. Glinda blijft volharden in haar rol van oh-wat zijn-wij-heden-blij en niks-aan-de-hand-toch. Ze laat zich gebruiken om rust en orde te bevorderen, waar Elphaba een poging tot omkoping weerstaat en de strijd aangaat. Fiyera kiest dan definitief voor Elphaba, maar kan het tij niet doen keren. Elphaba wordt voortaan afgeschilderd en vervolgd als De Boze Heks van het Westen.

De ondertitel van Wicked in het Nederlands was “Niets is wat het lijkt”. En dat wordt volledig waargemaakt. Het mooie lieverdje is een gewillig en zeker niet onschuldig instrument van een dictatuur die de schone schijn wil ophouden. De boze heks van het westen is in werkelijkheid een bevlogen verzetsstrijdster. De gevreesde en vervaarlijke dictator-tovenaar van Oz blijkt ook hier al een tamelijk armzalige bedrieger die met leugens en intimidatiezijn macht kan uitoefenen. Niets is wat het lijkt! Wicked is meer dan een voorafje van The Wizard of Oz en is heel goed als een op zichzelf staand kunstwerk te zien, te beluisteren, te overdenken en te genieten. Miljoenen mensen over de hele wereld bezochten de musical. Dus… is een filmversie in aantocht.

December 2021

Voor het maken van de film Wicked is een regisseur aangetrokken. Dat is de Engelsman Stephen Daldry. We kunnen benieuwd zijn naar wat hij van de kritische inhoud van Wicked overeind houdt. We mogen wat dit betreft trouwens best wel iets van hem verwachten. Stephen Daldry is een eigenzinnige persoonlijkheid. Hij heeft met Billy Elliot en met The Reader al twee prachtige films op zijn naam staan. En hij heeft de tijd: Wicked de film stond gepland voor 2019, maar Universal heeft onlangs bekend gemaakt dat de film pas in december 2021 in de bioscopen te zien zal zijn. Nog pakweg 700 nachtjes slapen…

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Grenzeloos.