Een oproep aan burgemeester De Wever

In het jaar 1602 werd Antwerpen verblijd met de geboorte van Franciscus van de Enden. Hij is zeventien als hij in Mechelen novice bij de jezuïeten wordt. Maar hij wordt er weggestuurd. Waarom is niet duidelijk. In 1640 trouwt hij met zijn stadgenote Clara Maria Vermeeren die hij zeven keren zwanger maakt. Zij verhuizen naar Amsterdam waar ze een kunst- en boekhandel runnen, maar zonder succes. Van den Enden opent daarop een Latijnse school en dit keer met succes. Een van zijn leerlingen in Benedictus de Spinoza. Van den Enden heeft Spinoza’s denken beïnvloed en daarmee een aanzienlijke bijdrage geleverd aan de Westerse cultuur.

Maar blijkbaar was de beïnvloeding wederzijds. Er zijn namelijk parallellen te bespeuren tussen Spinoza’s Korte Verhandeling (ca 1660) Tractatus theologico-politicus dat in 1670 anoniem verscheen en Van den Endens Vrye politijcke stellingen en consideratien van staat dat in 1665 verscheen, eveneens anoniem.

De Verenigde Provinciën kenden wel een vorm van gewetensvrijheid die uniek was in Europa, maar er waren grenzen. God en de Voorzienigheid loochenen, beweren dat de ziel samen met het lichaam ten onder ging, dat de bijbelse verhalen menselijk waren, konden de vroede vaderen van de Hollandse steden en de provinciale staten niet toelaten.

Vandaar dat de “radicale Verlichters” zoals Jonathan I. Israel ze noemt, voorzichtig te werk gingen. Israels boek, Radical Enlightment. Philosophy and tthe making of Modernity 1650-1750 (2001) ⁽¹⁾(1)    De Nederlandse vertaling luidt: Radicale Verlichting: hoe radicale Nederlandse denkers het gezicht van onze cultuur voorgoed veranderden, druk 2005, 944 blz., uitgeverij Van Wijnen – Franeker, ISBN 9789051942392, wijdt een hoofdstuk aan de figuur Van den Enden onder de titel Philosophy, Democracy And Egalitarianism. Maar Van den Ende was heel wat minder voorzichtig dan Spinoza en dat zou hem zijn leven kosten.

Franciscus van Den Enden was voor totale vrijheid van meningsuiting, voor democratie, gelijkheid tussen mannen en vrouwen (“evengelijke vryheit”), respect voor de “naturellen” in de Noord-Amerikaanse kolonie, en voor de scheiding van kerk en staat. Het zijn ideeën waar iemand als de burgermeester van Antwerpen honderd procent achter kan staan, toch?

Van den Endens afkeer van de vorstelijke potentaten was zo sterk dat hij in 1671 naar Parijs vertrok en samen met enkele edelen een complot beraamde tegen Lodewijk XIV met de bedoeling een vrije republiek te stichten in Normandië. In 1674 werden de samenzweerders gearresteerd en werd Franciscus van de Enden opgehangen en zijn adellijke kompanen onthoofd.

Franciscus van den Enden was zijn tijd ver vooruit en zoals de vertaler opmerkt, zelfs onze tijd vooruit. Het zou daarom zeer gepast zijn als de burgervader van Antwerpen de memorie van zulk een voorloper van de democratische gedachte zou vereren met een gedenkplaat of zelfs een standbeeld.

Het oude Antwerpen heeft de wereld grote schilders geschonken wier beeltenis het stadsbeeld sieren zoals een Rubens en een Van Dijck. Filosofen heeft de stad minder voortgebracht, een Arnold Geulincx (1624-1669) uitgezonderd. Het toenmalige regime in de zuidelijke Nederlanden heeft beide denkers naar het noorden verjaagd, Geulincx naar Leiden en Van den Ende naar Amsterdam. Laten we hen daarom eren, een plaats geven in de Vlaamse canon en de 17^de-eeuwse metropool van Vlaanderen rehabiliteren.

Een moderne vertaling van Van den Endens boek verscheen zopas bij de uitgeverij Noordboek onder de titel Vrije staatkundige stellingen. Het werd vertaald en ingeleid door C.L. Vermeulen.