De wereldwijde economische crisis verdiept zich in een tempo dat net zo duizelingwekkend is als de pandemie. De vermindering van het groeitempo en de plotselinge stilstand van het Chinese productiesysteem liggen nu achter ons. De olieprijs is ingestort, de beurzen zijn ingestort en is er paniek in de financiële wereld.

De dieperliggende oorzaken van de crisis

Velen suggereren dat de normale werking van de economie abrupt is veranderd door het coronavirus. Zij schatten ook in dat de pandemie kan leiden tot een nieuwe ineenstorting zoals in 2008. Maar toen waren de schuld van de bankiers, de hebzucht van de speculanten en de gevolgen van de neoliberale deregulering direct zichtbaar. Nu wordt alleen nog gesproken over de oorsprong en de gevolgen van een virus, alsof de economie ook een patiënt is die door deze gezondheidscrisis wordt getroffen.

In werkelijkheid heeft het coronavirus de bestaande grote spanningen op de markten en de enorme onevenwichtigheden die het hedendaagse kapitalisme opbouwt, tot ontploffing gebracht. Het virus accentueert de vertraging van de economie die Europa al had verzwakt en die in de Verenigde Staten op de loer lag.

De kloof tussen deze krimp en de aanhoudende euforie van de beurzen anticipeerde op het uiteenspatten van de typische zeepbel, die Wall Street periodiek opblaast en stuk prikt. Het coronavirus heeft deze val, die niet veroorzaakt is door een onvoorziene gebeurtenis, versneld. Het virus herhaalt alleen de bekende pathologie van de financialisering.

In tegenstelling tot 2008 ligt de nieuwe zeepbel niet bij de schuldenlast van gezinnen of de kwetsbaarheid van banken. Maar bij de verplichtingen van grote bedrijven (bedrijfsschulden) en op de verplichtingen van veel staten (staatsschulden). Daarnaast zijn er ernstige vermoedens over de gezondheid van beleggingsfondsen, die hun overwicht bij de aan- en verkoop van obligaties hebben vergroot.

De kapitalistische economie genereert deze schokken en geen enkel vaccin kan de stuiptrekkingen, die door winstbejag worden ontketend, temperen. Maar de ellende, de werkloosheid en het lijden van de bevolking als gevolg van deze schokken zijn nu verwaterd door de terreur die de pandemie veroorzaakt.

Ook de daling van de olieprijzen ging vooraf aan de gezondheidscrisis. Twee grote producenten (Rusland en Saoedi-Arabië) en een grote speler (de Verenigde Staten) betwisten de vaststelling van de referentieprijs van olie. Deze rivaliteit veroorzaakte een breuk in de organisatie (OPEC plus 10) die de waardedaling van de ruwe olie wilde tegenhouden. De overproductie die deze verlaging van de olieprijs met zich meebrengt, is een andere onderliggende onevenwichtigheid. Het overschot aan goederenimport en grondstoffen is de oorzaak van de grote strijd tussen de Verenigde Staten en China.

Bepalende factoren

De twee belangrijkste bepalende factoren van de huidige crisis – financialisering en overproductie – zijn van invloed op alle bedrijven die de markten met aandelen hebben opgezadeld of zich in de schulden hebben gestoken om onverkoopbare overschotten te beheren. Het coronavirus is zich totaal niet bewust van deze onevenwichtigheden, maar het heeft de lont aangestoken van een arsenaal dat verzadigd is met goederen en geld.

Verschillende specialisten hebben ook benadrukt hoe de kapitalistische transformaties van de afgelopen vier decennia de omvang van de pandemie hebben beïnvloed. Ze merken op dat, terwijl eerdere besmettingen door langdurige periodes gescheiden werden, ze nu vaker voorkomen. Dit zagen we met SARS (2002-03), H1N1 varkensgriep (2009), MERS (2012), Ebola (2014-16), zika (2015) en knokkelkoorts (2016).

Het verband tussen deze uitbraken en de verstedelijking is duidelijk. Overbevolking en de daardoor gedwongen kleine afstand tussen mensen vergroot de verspreiding van ziektekiemen. Het effect van de globalisering is ook duidelijk met een exponentiële toename van het aantal reizigers en de daaruit voortvloeiende verspreiding van de besmetting naar alle uithoeken van de wereld. De manier waarop het coronavirus in een paar weken tijd de luchtvaart, het toerisme en de cruises heeft doen instorten, is hier een opvallend voorbeeld van.

Het kapitalisme heeft veel lucratieve activiteiten op duizelingwekkende wijze geglobaliseerd, zonder deze grensoverschrijdende ontwikkelingen uit te breiden tot het gezondheidszorgsysteem. Integendeel, privatisering en fiscale aanpassingen hebben in alle landen het gebrek aan bescherming tegen ziekten die met ongewone snelheid globaliseren, versterkt.

Sommige wetenschappers herinneren er ook aan dat SARS werd geschrapt uit verschillende onderzoeksprogramma’s om nieuwe virussen te leren kennen en te voorkomen. De belangen van de farmaceutische conglomeraten gingen voor, waarbij voorrang werd gegeven aan de verkoop van geneesmiddelen aan patiënten met geld. Een opvallend voorbeeld van dit primaat van de winst was zichtbaar in de Verenigde Staten aan het begin van de pandemie toen mensen moesten betalen voor een coronavirustest. Dit gebrek aan gratis testen leidde tot een onderschatting van ziektegevallen.

Andere deskundigen wijzen erop dat het leefgebied van veel wilde diersoorten is vernietigd om de industrialisatie van de landbouwactiviteiten te forceren. Een dergelijke milieuverwoesting heeft de voorwaarden geschapen voor een versnelde mutatie of de productie van nieuwe virussen.

China is een epicentrum van deze veranderingen. In geen enkel ander land heeft de verstedelijking door de integratie in wereldwijde waardeketens en de invoering van nieuwe voedselstandaarden zo snel plaatsgegrepen.

De respons van de gevestigde orde

In de bovenste regionen van de gevestigde orde heeft het coronavirus al dezelfde angst gecreëerd die de regeringen tijdens de financiële ineenstorting van 2008 heeft geplaagd. Daarom wordt het gedrag van toen herhaald en krijgt de steun aan grote bedrijven prioriteit. Maar er zijn veel twijfels over de effectiviteit van die aanpak bij de huidige crisis.

Met een lagere rente proberen ze de ineenstorting van de productie tegen te gaan. Maar de kosten van het geld liggen al op een niveau dat het reactiverende effect van de nieuwe verlaging onzeker maakt. Dezelfde onkundigen genereren de massale injectie van geld en de verlaging van belastingen.

De dollar en Amerikaanse schatkistpapieren zijn opnieuw het belangrijkste toevluchtsoord van het kapitaal, dat bescherming zoekt tegen de crisis. Maar de VS staat momenteel onder bevel van een wrede leider, die deze middelen zal gebruiken voor het imperialistische project van het herstel van de Amerikaanse hegemonie.

Daarom is er, in tegenstelling tot 2008, een totaal gebrek aan coördinatie in de acties tegen de ineenstorting van de economie. De indertijd door de G20 getoonde harmonie is vervangen door eenzijdige besluiten van afzonderlijke landen. Er wordt een defensieve oplossing ten koste van de buurman opgelegd.

Niet alleen stellen de Verenigde Staten maatregelen vast zonder Europa te raadplegen (opschorting van vluchten), maar de landen van het oude continent handelen zelf ook op eigen houtje, waarbij ze vergeten dat ze deel uitmaken van een gemeenschap. Alle gevolgen van de globalisering van de economie – binnen het oude kader van de nationale staten – komen in de huidige schok aan het licht. Niemand weet hoe het kapitalisme met dit scenario zal omgaan.

De vreselijke gevolgen van de crisis voor de Latijns-Amerikaanse economie zijn duidelijk. De ineenstorting van de grondstoffenprijzen wordt aangevuld met een massale uitstroom van kapitaal en grote valutadevaluaties in Brazilië, Chili en Mexico. De ineenstorting van Argentinië begint zich om te vormen tot een spiegel van het lijden van de hele regio.

Het is duidelijk dat het coronavirus de meest verarmde mensen zal treffen en onvoorstelbare tragedies zal veroorzaken als het landen bereikt met niet-bestaande, verslechterde of afgebroken gezondheidssystemen. Door de hoge besmettelijkheid van de pandemie en de sterke impact ervan op ouderen, staat de ziekenhuisstructuur in ontwikkelde economieën al op springen.

Bij het begin van het coronavirus namen de vragen over het gedrag van verschillende overheden toe. Er waren sterke aanwijzingen voor onverantwoordelijk gedrag, het verzwijgen van gegevens of vertragingen in de preventie om het bedrijfsleven niet te benadelen. Maar de drastische reactie die volgde, begon een oorlogseconomie te benaderen. Deze verschuiving is beïnvloed door de besmetting van verschillende leden van de elite van ministers, managers en mensen uit de mediawereld.

De media zwalken ook tussen het verbergen van de problemen en het stimuleren van de collectieve terreur. Sommigen gebruiken deze angst om racistische beschuldigingen te verspreiden, om China te treiteren of om immigranten te denigreren. Maar iedereen geeft het coronavirus de schuld van de crisis, alsof het kapitalisme niets van doen heeft met de voortdurende onrust.

De machtigen zijn op zoek naar zondebokken om zich te ontdoen van de drama’s die ze veroorzaken, promoten of maskeren. Het coronavirus is het grote gevaar van het moment, maar het kapitalisme is de blijvende ziekte van de huidige samenleving.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op de website van Claudio Katz. Nederlandse vertaling; redactie Grenzeloos.