Ook in Duitsland maakt uiterst rechts een snelle groei door. De AfD (Alternative für Deutschland), haalde bij de Europese verkiezingen 11% van de stemmen en is in twee deelstaten in Oost Duitsland de grootste partij. Daarnaast zijn er talrijke – vaak gewelddadige – uiterst rechtse groepen actief. Dick Nichols van Links – International Journal of Socialist Renewal sprak over uiterst rechts in Duitsland en de strijd daartegen met Sibylle Kaczorek, lid van Die Linke, en actief in Aufstehen gegen Rassismus!

De opkomst van Alternatief voor Duitsland

Uit peilingen blijkt dat het racistische, xenofobe en anti-islamitische Alternatief voor Duitsland (Alternative für Deutschland, AfD) in het najaar van 2019 in de Oost-Duitse deelstaten Saksen, Thüringen en Brandenburg de belangrijkste partij zou kunnen worden. Hoe is het zo ver kunnen komen?

Dat is een zeer ingewikkelde vraag en het antwoord is ook ingewikkeld. Laten we eerst eens kijken naar de ontwikkeling van de AfD. Deze kwam op bij de federale verkiezingen van 2013. Op dat moment was het een mengelmoesje van vooral vooraanstaande economen met een zeer anti-Europese positie. Toch had AfD toen al veel mensen die in de extreemrechtse hoek zaten, maar die waren in de minderheid. Bij die verkiezingen kregen ze niet genoeg stemmen om de kiesdrempel van 5% te halen, maar ze kregen wel veel aandacht.

Vervolgens, in een situatie waarin er talrijke interne factiegevechten waren, begon de AfD meer steun te krijgen. De extreemrechtse, ultranationalistische factie heeft nu de meerderheid, met veel van haar prominente politici op federaal niveau die een extreemrechtse agenda uitvoeren.

De reden, of beter gezegd, de aanleiding, voor haar groei was de massale toevloed van vluchtelingen in Duitsland in de periode 2015-2016. Extreemrechts greep deze ontwikkeling aan om zich vanaf de federale verkiezingen van 2017 op basis van een regelrechte racistische, anti-vluchtelingendemagogie (‘Sluit de grenzen!’) het leiderschap van de AfD te veroveren en de standpunten voor de federale verkiezingen van 2017 te bepalen. Die ontwikkeling heeft natuurlijk ook het anti-EU- en anti-eurosentiment van de AfD versterkt.

De achtergrond van dit alles, met name in het geval van de voormalige Duitse Democratische Republiek (DDR), is echter de zeer ongelijke ontwikkeling tussen Oost-Duitsland en West-Duitsland sinds de hereniging. Na de val van de Muur in november 1989 werd een overheidsinstantie opgericht, de Treuhandanstalt, die belast werd met het ‘op gang brengen van de Oost-Duitse economie’, in de toenmalige bewoordingen van de Treuhandanstalt. Het kwam echter neer op een volledige overname van de Oost-Duitse economie door het Westen.

Er gebeurden in die tijd schandalige dingen, met bedrijven die voor één Duitse mark werden verkocht. West-Duitse bedrijven die Oost-Duitse activa overnamen moesten aan bepaalde voorwaarden voldoen, zoals het behoud van het personeel voor 12 of 24 maanden, maar er kwam massale werkloosheid en zelfs vandaag de dag zijn de werkloosheidscijfers in het Oosten nog steeds aanzienlijk hoger dan in het Westen en de lonen liggen gemiddeld 15% lager.

Dat is een van de zaken die het Oosten aanzienlijk anders maakt dan het Westen. Maar er zijn natuurlijk nog andere factoren die een rol spelen. De DDR had tijdens zijn bestaan geen grote migrantenbevolking. Er waren zogenaamde ‘contractarbeiders’ uit Vietnam, maar die leefden gescheiden van het grootste deel van de bevolking. De DDR is dus nooit een multiculturele samenleving geweest, in tegenstelling tot het Westen sinds de Tweede Wereldoorlog, dat een grote instroom van mensen heeft gekend, de zogenaamde ‘gastarbeiders’ – een problematische naam, maar dat is een andere kwestie. Dat is dus een andere reden waarom Oost-Duitsland kwetsbaarder is voor racistisch populisme dan West-Duitsland….

Ondanks de officiële socialistische internationalistische retoriek?

Zeker. In feite was de Oost-Duitse bevolking, ook al was de DDR in naam socialistisch, volledig gedepolitiseerd, ze was niet betrokken bij de dagelijkse politiek en ze had geen ervaring met betrokkenheid bij de politiek. Alles was volledig van bovenaf bepaald.

Dit zijn enkele van de belangrijkste factoren die ertoe hebben bijgedragen dat de AfD nu meer steun heeft in Oost-Duitsland dan in West-Duitsland. Natuurlijk is er in West-Duitsland altijd een latent  fascistisch sentiment en denken gebleven. In de studies die daarnaar zijn gedaan wordt steeds het cijfer van 10% genoemd. Dat wil zeggen dat 10% van de West-Duitse bevolking altijd fascistische neigingen heeft gehad en racistisch en antisemitisch is gebleven.

Hoe kon de AfD dit gevoel mobiliseren en organiseren? Welke structurele aanwezigheid heeft zij kunnen opbouwen?

Sinds de Tweede Wereldoorlog zijn er in Duitsland altijd al neofascistische organisaties geweest, maar die zijn er nooit in geslaagd om voldoende voet aan de grond te krijgen om de kiesdrempel te halen, ook al hadden ze partijpolitieke structuren. Zo heeft de Nationaal Democratische Partij (NPD), een van die fascistische organisaties, sinds haar oprichting in 1964 slechts voor korte tijd enkele zetels in de parlementen in bepaalde deelstaten kunnen winnen.

Er is een campagne gevoerd om deze organisaties ongrondwettig te verklaren. Of we het nu eens zijn met deze benadering of niet, deze pogingen om ze ongrondwettig te verklaren zijn mislukt, want toen deze zaken bij het Duitse Hooggerechtshof aanhangig werden gemaakt, bleek dat de Duitse geheime diensten zo betrokken waren bij deze organisaties – met als excuus dat ze werden gecontroleerd en dat men probeerde te achterhalen wat ze van plan waren – dat het onmogelijk was ze ongrondwettig te verklaren. De rechtbanken hadden geen andere keuze dan te oordelen dat ze, gezien de hoge mate van betrokkenheid van officiële instanties, niet ongrondwettig konden worden verklaard, waarbij ze zich afvroegen of bijvoorbeeld de NPD, niet door de overheid werd bestuurd.

Na de hereniging zagen de buitenparlementaire extreemrechtse groepen, die altijd al hun kleine netwerken hadden gehad, een kans om leden in het Oosten te winnen. Ze richtten zich op het Oosten, verhuisden naar het Oosten en deden een grote inspanning om jongeren te rekruteren. Met hun netwerken en fondsen richtten ze jeugdclubs op of waren ze betrokken bij bestaande clubs waarin ze een rechtse ideologie uitdroegen. Het recente geval van de nationaalsocialistische ondergrondse (NSU), de terroristische groepering die gedurende zes jaar mensen van niet Duitse afkomst vermoordde, illustreert duidelijk hoe deze kleine fascistische organisaties naar het Oosten trokken om te rekruteren.

Vervolgens zijn ze er in de loop der jaren in geslaagd om een bolwerk te creëren in de wereld van de vechtsport. En ook in de wereld van de beveiliging worden er netwerken ontwikkeld. Dit zijn enkele van de gebieden waar veel wordt genetwerkt door extreemrechts.

Er zijn de laatste jaren ook andere groeperingen ten tonele verschenen, ook op academisch niveau, wat een vrij nieuw fenomeen is, maar in lijn met wat er in Oostenrijk en sommige andere Europese landen is gebeurd. Deze groeperingen presenteren zich op een heel andere manier, veel beter opgeleid, veel duidelijker in de presentatie van hun racistische en antisemitische opvattingen. Deze ideologische netwerken worden steeds groter en groter.

De Otto Brenner-stichting, van de metaalbond IG Metall, heeft onlangs een onderzoek gedaan dat werd gepubliceerd in een van de linksere kranten hier, taz. De studie wees uit dat de AfD sinds de laatste federale verkiezingen in 2017, waarbij de AfD 92 zetels won, in staat is geweest om een aantal fascisten aan het werk te krijgen. Uit de studie bleek dat minstens 26 van de meer dan 300 medewerkers van de AfD fractie in de Bundestag, lid zijn van (een van) deze extreemrechtse groeperingen. Hun netwerken worden dus sterker, meer geconsolideerd en geïnstitutionaliseerd.

Het draagvlak van de AfD

U zegt dat extreemrechts veel werk heeft gedaan met jongeren in het Oosten, maar uit wat ik heb begrepen, lijkt het erop dat de sociale basis – de kiezers – van de AfD in het Oosten oudere werknemers zijn die geen toekomst hebben. Klopt dat?

Ik denk dat dat zeker waar is, maar ik heb de indruk – ik kan dit niet kwantificeren – dat die toegenomen stem voor de AfD onder oudere werknemers en werklozen een recenter fenomeen is en dat dit kiezers van Die Linke, en ook van andere partijen, zijn geweest die nu zijn overgestapt naar de AfD. Met de hereniging, die nu bijna dertig jaar geleden is, zijn veel werknemers hun baan kwijtgeraakt en zijn ze nooit meer herplaatst. Veel mensen van middelbare leeftijd moesten dus verhuizen uit het Oosten of ze bleven werkloos of onderbetaald.

Afgezien van de ongelijke ontwikkeling waar ik het eerder over had, zijn de lonen, werktijden en andere omstandigheden in het Oosten nog steeds niet hetzelfde als in het Westen. Sommige mensen konden zich de afgelopen decennia behelpen met kleine tijdelijke baantjes hier en daar, maar zonder toekomst, zonder carrièremogelijkheden, zonder idee waar ze naartoe gaan. Dus deze mensen zijn  volledig gedesillusioneerd geraakt.

Die Linke – oorspronkelijk de Partij van het Democratisch Socialisme (PDS) – had altijd aanzienlijke steun in het Oosten, ongeveer 20 tot 30 procent, afhankelijk van de deelstaat en was vaak de grootste partij. De mensen hoopten toen op de zaken waar Die Linke voor staat op het gebied van sociale rechtvaardigheid en economische ontwikkeling, maar ze hebben in de loop der jaren weinig positieve, concrete resultaten gezien. Op basis van deze ervaring vinden mensen die zich al tientallen jaren hopeloos voelen de antwoorden van de AfD op de vraag waarom zij achterblijven geloofwaardig als verklaring voor hun benarde situatie. En die verklaring bestaat uit het tot zondebok maken van migranten en vluchtelingen.

Maar Turkse migratie en Syrische vluchtelingen hebben helemaal niets te maken met hun situatie. Dat is de verantwoordelijkheid van het Duitse grootkapitaal en haar regeringen. Hebben we te maken met een mislukking van Die Linke in het Oosten? Was hun boodschap niet dat ze zouden doen wat ze konden om de sociale omstandigheden te verdedigen, maar dat het onmogelijk was om deze structurele ongelijkheden op te heffen op basis van een regionaal bestuur in een aantal Oost-Duitse deelstaten en dat er een verandering op het niveau van heel Duitsland zou moeten plaatsvinden?

Dat is zeker het geval. Maar we moeten bedenken dat Die Linke geen homogene organisatie is. Daarbinnen zijn er verschillende tendensen en ideologische oriëntaties . In het Oosten is de overheersende tendens steeds sociaaldemocratisch geweest. Met alle mislukkingen van het sociaaldemocratische denken zijn er dus geen noemenswaardige interventies en voorstellen gedaan.

Dus dit is een product van massale wanhoop? Gezien de wijdverbreide ontgoocheling, eerst met het ‘communisme’ en vervolgens met de beloften van hereniging, zijn rassenhaat en ultranationalisme een massafenomeen geworden?

Ja, en om te begrijpen waarom Saksen zo’n AfD-bolwerk is, moeten we ook inzien dat extreemrechts daar zeer actief is geweest en consequent gemobiliseerd heeft. Het begon met Pegida (Europese patriotten tegen de islamisering van het Avondland) in oktober 2014 en is sindsdien doorgegaan met wekelijkse mobilisaties van fascistische kaderleden uit heel Duitsland. Ja, er waren altijd tegendemonstraties, maar die waren kleiner omdat de activistische linkse mensen er niet woonden.

De AfD probeert een eigen vakbond op te richten. Komt dit omdat de gevestigde vakbonden – terecht of ten onrechte – geassocieerd worden met de antifascistische beweging en het voor de AfD moeilijk is om door te dringen in het universum van de georganiseerde arbeid, terwijl dat wel het geval is?

Ik denk dat dit streven samenhangt met het feit dat de AfD zich probeert te profileren als de ware partij van de Duitse arbeiders, met de boodschap dat de sociaaldemocratische partij (SPD), die nog steeds dominant is in de georganiseerde arbeidersbeweging, geen boodschap heeft aan de Duitse werkende bevolking. Het is dus meer deze anti-establishment, anti-bureaucratische boodschap: ‘Zij zijn niet meer degenen die u vertegenwoordigen, dat zijn wij.’

Dat is zeer tegenstrijdig, want ondanks deze retoriek is de neoliberale ideologie zeer sterk aanwezig in het AfD-programma, maar het is de manier waarop zij zich presenteren en gezien willen worden. Desalniettemin waren ze niet erg succesvol bij de laatste ronde van de bedrijfsverkiezingen. Het is nog iets te vroeg om te zeggen hoe dit zich zal ontwikkelen, want er is nog geen duidelijke AfD-lijn hier in, maar ik vermoed dat ze er nog een keer tegenaan zullen gaan.

Is er enige overlap tussen de politiediensten en de AfD? De ervaring in de Spaanse staat brengt mij ertoe om dit te vragen, omdat er in Spanje een ‘politiebond’ bestaat, Jusapol, die eigenlijk een organiserend medium is voor extreemrechts.

Het officiële standpunt van de politie is zeker dat het hun rol is om de veiligheid en de openbare orde voor iedereen te handhaven, maar wat dat heeft opgeleverd is dat ze de fascisten begeleidt. Telkens er mobilisaties van extreemrechts plaatsvonden en er tegenprotesten waren om hen tegen te houden of te protesteren, trad de politie op als beschermer van de fascisten tegen de antifascisten. Als ik ‘antifascisten’ zeg, heb ik het over gewone mensen, niet over de antifa’s die, terecht of onterecht, de reputatie hebben agressief te zijn. We hebben het over families die komen protesteren.

Er zijn zover ik weet, geen georganiseerde stromingen binnen de politiebonden, maar vanwege de activiteiten van de geheime diensten – met bescherming en lidmaatschap van extreemrechtse organisaties – zou dat ook voor de politie kunnen gelden.

De huidige stand van de antifascistische beweging

Dit alles stelt de antifascistische beweging voor een enorme uitdaging. Kunt u de huidige stand van zaken uitleggen?

De antifascistische beweging in het Westen van Duitsland heeft altijd bestaan en is altijd actief en mobiliserend geweest. Sinds de jaren zeventig, tachtig en negentig van de vorige eeuw is antifascisme – wat hier antifa wordt genoemd – vrijwel geheel vereenzelvigd met het anarchistische milieu, dat vaak het Zwarte Blok wordt genoemd als het gaat om demonstraties. Het is gebaseerd op jongeren en wordt vaak geassocieerd met militante actie en confrontatie met de politie. Het is er altijd al geweest, met een stabiel aantal activisten, die bijna een subcultuur vormden. Ook zijn er altijd al veel antifascistische individuen geweest, ongeorganiseerde mensen die bereid waren tot demonstraties en mobilisaties.

Dat is in het Westen, maar dat bestond niet in de DDR. Natuurlijk was antifascisme een onderdeel van de officiële ideologie en er waren altijd veel mensen met sterke antifascistische opvattingen in het Oosten, maar dat betekende niet dat ze activisten waren of op een of andere activistische manier georganiseerd. Dus toen de AfD in eerste instantie zetels begon te winnen in sommige van de staatsparlementen, was er een groep mensen van linkse partijen – sommige van de Groenen, sommige van de sociaaldemocraten, sommige van Die Linke – die de noodzaak inzag om coalities te vormen om samen met ngo’s en individuen een begin te maken met het organiseren tegen de groei van de AfD.

De organisatie waar ik bij betrokken ben, Aufstehen gegen Rassismus! is slechts een van deze organisaties en is meer actief in de westelijke deelstaten van Duitsland. Maar omdat er in het oosten van Duitsland in september en oktober drie deelstaat verkiezingen zullen worden gehouden, zijn ook daar mogelijkheden om antifascistische organisaties op te bouwen. Ik zou zeggen dat dit een heel nieuw fenomeen is.

En dat is iets wat spontaan uit de Oost-Duitse samenleving is ontstaan, aangezien er geen equivalent was van de beweging in het Westen? Ik neem aan dat het geen import uit het Westen kan zijn.

Nee, het is geen import, ook al probeert de beweging in het Westen te helpen, maar het is duidelijk gemotiveerd door de gebeurtenissen in het Oosten zelf. Zo zijn er bijvoorbeeld talrijke incidenten geweest met vluchtelingen en migranten die vrouwen lastig vallen, ruzies met lokale jongeren, straatgevechten, die door extreemrechts zijn uitgebuit om anti-migranten- en anti-vluchtelingenprotesten te organiseren. En extreemrechts is daar heel goed in geweest, omdat ze al over de structuren en netwerken beschikten. Het is bijna alsof ze deze incidenten afwachten als aanleiding voor hun mobilisaties.

Dit alles: deze gebeurtenissen, de aanstaande verkiezingen – heeft deze reactie van de mensen in het Oosten veroorzaakt: ‘We moeten nu echt iets doen, we moeten de organisatiestructuren ontwikkelen om een kracht tegen extreemrechts te ontwikkelen. Zij zijn toen met de bestaande structuren in het Westen gaan samenwerken om te proberen deze netwerken in het Oosten op te zetten. En daar zijn we op dit moment.

Werk van de antifascistische beweging

Wat heeft de antifascistische beweging tot nu toe opgeleverd?

De laatste jaren is het aantal mensen dat erbij betrokken is, aanzienlijk toegenomen – dat is een grote winst. En door de ontwikkeling van tal van coalities, nationaal maar ook lokaal, zijn er veel bijeenkomsten en demonstraties geweest met een grote publieke zichtbaarheid door de toegenomen aanwezigheid op straat. De antifascistische boodschap is meer aanwezig dan lange tijd het geval was. Voorheen was deze meer beperkt tot de antifa-achtige propaganda. Er zijn nu veel meer organisaties actief die er voorheen niet bij betrokken waren.

Het belangrijkste voorbeeld zijn de vakbonden. Zij maken nu deel uit van de coalities en als er grote mobilisaties zijn, zorgen ze voor de infrastructuur, stimuleren ze hun leden om mee te gaan en zijn ze als vakbonden zichtbaar bij de mobilisaties. Er valt nog veel meer te zeggen over hun betrokkenheid – sommigen zouden zeggen dat ze meer zouden kunnen doen – maar de vakbonden voelen zich zeker een hoofdrolspeler, vooral in het Oosten, en ze willen als zodanig worden gezien.

Laten we eens kijken naar het aantal mensen dat betrokken is bij activisme, met als voorbeeld Aufstehen gegen Rassismus! Het is begonnen met het ontwikkelen van een workshop-achtig trainingsprogramma, waarbij om het aantrekkelijk te maken voor gewone mensen een zeer traditionele term wordt gebruikt om deze training aan te kondigen. Het heet ’training voor de stamgasten’ (Stammtischkämpfer*innen Ausbildung), ‘Stammtisch’ (Stamtafel) betekent de tafel voor stamgasten in het plaatselijke café, herberg of club, die daar drinken of kaart spelen. Het heeft de implicatie van mensen die tot je eigen soort behoren.

De bedoeling was om gewone mensen aan te trekken die misschien nooit iets met activisme te maken hebben gehad, en om mensen aan te moedigen om mee te gaan en uit te zoeken hoe ze kunnen reageren op extreemrechtse en fascistische slogans. Het doel was om mensen te helpen die zich in hun familie of op het werk ongemakkelijk voelen bij sommige dingen die rond de lunch- of eettafel worden gezegd, maar die niet echt het zelfvertrouwen hebben om te interrumperen of die niet precies weten hoe ze moeten reageren, misschien omdat ze conflicten willen vermijden, in ieder geval omdat ze er ongemakkelijk bij zitten. Het doel was om deze mensen uit te rusten om in dergelijke situaties te reageren.

Bij deze workshops was er een centraal ontwikkelingsprogramma en de mensen werden vervolgens getraind in de stijl van ‘train-de-trainer’ om zelf deze workshops te geven en vervolgens werden ze op lokaal niveau uitgerold, dat wil zeggen heel lokaal. Zo is de groep waar ik bij betrokken ben bijvoorbeeld om de hoek, vier minuten lopen verderop. Het was altijd de bedoeling om mensen uit je eigen buurt, je eigen omgeving, bij elkaar te brengen.

En heeft dit zich over heel Duitsland verspreid?

Nee, maar het verspreidt zich wel. Als je naar de website gaat, is er een grafiek die laat zien waar al die lokale groepen in Duitsland zijn. En het is in heel Duitsland, in Beieren, en het begint nu ook in het Oosten. Het laatste cijfer dat ik hoorde was dat er ongeveer 10.000 mensen aan deze workshops hebben deelgenomen. Dit zijn geen mensen die zich als activisten beschouwen, maar het is de eerste stap om hen dichter bij elkaar te brengen, om hen aan te moedigen om activisten te worden. Ik denk dat je dit echt begint te zien bij de grote mobilisaties die hebben plaatsgevonden.

Het is het opbouwen van vertrouwen, de mogelijkheid om te kunnen zeggen dat we tegen deze vuiligheid zijn en daarom….

En hoe gewone mensen dat kunnen doen zonder zichzelf in gevaar te brengen. Onderdeel van de workshop is het gebruik van de technieken van Paulo Freire met rollenspellen voor het omgaan met lastige, potentieel gevaarlijke situaties. Omdat extreemrechts steeds meer vertrouwen krijgt: met 92 Bundestag zetels worden ze steeds zelfbewuster. Er zijn steeds meer incidenten waarbij ze provocaties uitvoeren omdat ze denken dat ze ermee weg kunnen komen, meer en meer aanvallen op mensen die er een beetje anders uitzien dan de blanke, blauwogige Duitser. Onze training is er ook op gericht om extreemrechts minder zelfvertrouwen te geven om met dat gedrag weg te komen.

En u zei dat dit zich nu uitbreidt naar het Oosten….

Ja, om een voorbeeld te geven, er is nu een groep in oprichting in Saksen. Natuurlijk worden ze ondersteund met wat basisinfrastructuur, maar het zijn allemaal mensen uit Saksen, geen mensen uit West-Duitsland die worden ingevlogen. En die structuur kan zich vermenigvuldigen. Het is nog maar een begin, maar het gebeurt zeker en mijn organisatie is maar een van de vele.

Wat doet ‘Aufstehen’ nog meer?

De kraampjes waarmee we staan in gebieden waar de AfD sterk is, zijn belangrijk. We verspreiden folders die niet alleen ons werk uitleggen, maar ook mensen laten weten hoe de AfD-leden van de gemeenteraden, op wie ze mogelijk hebben gestemd, zich gedragen: hoe ze stemmen, wat ze eigenlijk doen als gekozen vertegenwoordigers. De AfD heeft tal van zetels in lokale raden en ze richten zich op het verstoren, onderbreken en ontwrichten, ze proberen het werk van de raad te stoppen door eindeloos te vragen om informatie die gebruikt kan worden tegen migranten en om redenen te vinden om zich tegen migranten te richten. Waar het ook over gaat, bijvoorbeeld de veronderstelde ‘geprivilegieerde toegang’ tot kinderopvang.

Bij voorbeeld een kraam waar ik twee weken geleden bij betrokken was. We gingen naar een gebied met een ‘laag sociaal-economisch profiel’, dat grenst aan het oosten van Berlijn, met een aanzienlijke niet-Duitse, migrantenbevolking, juist omdat het een armer gebied is. Er wonen veel gemarginaliseerde en gedesillusioneerde mensen in dit gebied.

We hadden een folder met uitleg over het gedrag van de gemeenteraadsleden van de AfD en een specifieke folder over vrouwenkwesties en wat de AfD eigenlijk zegt over vrouwen, bijvoorbeeld dat ze alleen maar willen dat moeder-vader-kind als gezin wordt geaccepteerd, ze willen echtscheiding moeilijker maken – dat soort zaken. We hadden ook een stuk over de verkiezingen voor de Europese Unie.

We hadden onze kraam en de AfD had ook een kraam, omringd door een heleboel voornamelijk oudere mensen, terwijl onze mensen meestal jonger waren. Het was erg confronterend. Ik was nogal verbaasd over de manier waarop ze ons fysiek probeerden te intimideren. Ze reden rond en om ons heen op een motorscooter en probeerden onze ruimte binnen te dringen, maar zonder een fysieke aanval te doen.

Maar de ervaring was dat de mensen die duidelijk tegen de AfD zijn aangemoedigd werden door ons daar te zien en toen ze de AfD folder aangeboden kregen zeiden: ‘Nee, dank je wel. Ik ga niet op jullie stemmen.’ Dus onze aanwezigheid daar gaf deze mensen het vertrouwen om dat te doen. Tegelijkertijd hebben mensen die er misschien niet zo zeker van zijn of ze bereid zijn om voor de AfD te stemmen, de propaganda van beide kanten gekregen en hebben nu de kans om thuis over de zaken na te denken.

Ik denk dat het heel belangrijk is om in deze wijken aanwezig te zijn. Het gevaar is dat we dit soort ruimte aan de AfD laten. Als zij de enigen zijn die daar in het openbaar worden gezien, dan worden zij gezien als de enigen die ‘iets doen’.

De opkomst van ‘Ondeelbaar’

En al dit werk gaat gepaard met voortdurende demonstraties….

Natuurlijk. Afgelopen 13 oktober was er een demonstratie van een kwart miljoen mensen in Berlijn, de grootste in zijn soort sinds lang. Hoe die tot stand kwam is opmerkelijk. Het was eigenlijk het werk van een groep advocaten (de zogenaamde ‘revolutionaire advocaten’), die brieven stuurden naar allerlei organisaties, waarin ze zeiden dat ‘we echt een massamobilisatie nodig hebben’, niet zozeer tegen de AfD, maar een demonstratie om te laten zien wat voor soort samenleving we willen, een signaal dat dit is waar organisaties en mensen in het algemeen voor vechten. De naam van de mobilisatie werd uiteindelijk ‘Ondeelbaar’ (Unteilbar). Het aantal organisaties dat de oprichtingsverklaring ondertekende was enorm.

13 oktober was natuurlijk een antiracistische mobilisatie. Maar er waren ook activisten tegen de klimaatverandering bij betrokken, de LGBTI-gemeenschap en anderen. Het ging om allerlei soorten mensen die uiting gaven aan hun verlangen naar een menswaardige toekomst voor iedereen. Het was zo’n succes dat besloten werd om de organisatie als een coalitie bij elkaar te houden.

Regelmatig vindt er een bijeenkomst plaats met steeds een focus op Oost-Duitsland. Zo zal er op 24 augustus in Dresden een massale demonstratie worden gehouden, voorafgaand aan de verkiezingen in het Oosten. Andere initiatieven zijn gepland door deze bredere coalitie en door vele andere organisaties. Dit is de eerste keer sinds de hereniging dat er in Duitsland zo’n mobilisatie is geweest – het is een zeer grote zaak. Het aantal mensen dat op dit moment gemobiliseerd wordt, is enorm.

En welke invloed heeft dit op de normale, institutionele politiek?

Dit overstijgt de partijen, omdat je in de Groenen en de SPD en in Die Linke activisten hebt met een sterk sociaal engagement en een antiracistische betrokkenheid, en er worden mensen van verschillende partijen gemobiliseerd en er wordt samengewerkt in deze coalitie. Deze beweging is al zo groot dat politieke partijen er niet omheen kunnen.

Zou de Christen-democratische unie (CDU) een standpunt moeten innemen over een demonstratie als 13 oktober?

Nou, dat deden ze natuurlijk niet. Maar de beweging is zeer aanwezig in de mainstream media, en politici moeten er vragen over beantwoorden. Ook is er veel druk op de CDU, gezien de verwachte winst voor de AfD tijdens de verkiezingen in het Oosten, om zich publiekelijk uit te spreken dat ze niet met de AfD een regeringscoalitie zullen vormen. Dat is een groot punt van discussie in de antiracistische beweging, en ik denk dat de ‘ondeelbaar’ demonstraties  – en andere mobilisaties – de CDU onder druk zullen zetten, zodat ze daar niet zomaar mee weg kunnen komen. Of die druk sterk genoeg zal zijn om ze te stoppen, dat moeten we zien. Maar de zichtbaarheid, de publieke druk, de publieke opinie, de publieke kennis verspreidt zich zeker.

En de kerken?

Afzonderlijke kerken zijn erbij betrokken, maar de kerken als instellingen niet. Misschien is dat omdat ze niet meer zo sterk zijn als vroeger.

Probeert een van de partijen, bijvoorbeeld de SPD, een soort van hegemonie binnen de beweging te vestigen?

Nee, dat gebeurt niet, en de beweging is gewoonweg te groot om dat te doen. In dit stadium zeker niet en dat zie ik ook niet gebeuren.

Hoe worden in zo’n brede beweging de besluiten genomen?

Er zijn regelmatig bijeenkomsten waar alle coalitiepartners voor worden uitgenodigd. Ook heel kleine organisaties maken daar deel van uit, zo als bijvoorbeeld de ‘Vereniging van Slachtoffers van Vervolging van het Fascisme’. Er zijn grote bijeenkomsten waar iedereen kan komen, waar over de algemene lijnen wordt besloten en voor de dagelijkse gang van zaken is er een coördinerende groep waar iedereen deel van uit kan maken, die cirkel vergadert via telefoonconferenties vergadert. En dankzij donaties, is er een klein kantoor met twee of drie betaalde medewerkers en vrijwilligers.

Is ‘Aufstehen’ lid van Ondeelbaar?

Zo formeel is het niet. Ondeelbaar heeft voor 13 oktober vorig jaar een verklaring voorgelegd en organisaties uitgenodigd om deze te ondertekenen, dat was de manier waarop de coalitie werd gevormd.

Hebben de SPD en de Groenen die verklaring ondertekend?

Niet als landelijke partijen, maar lokale afdelingen van de SPD en de Groenen en individuele leden hebben zeker getekend.

Dat is een gezonde ontwikkeling?

Heel gezond, omdat het op deze, laten we zeggen, losse manier is opgezet. Als je sceptisch was, zou je kunnen zeggen dat er een mogelijkheid is om de boel te domineren, omdat er geen verkiezingen of iets dergelijks zijn. Maar als je bedenkt dat dit een organisatie is die nog geen jaar oud is, zal dat zich misschien ontwikkelen. Of als  zo’n dreiging zou ontstaan, zou het misschien nodig zijn om structuren op te zetten. Na het succes van 13 oktober was de reactie plotseling: ‘Nou, wat gaan we nu doen?’. ‘Zijn we een organisatie?’, ‘Wat zijn we?’, ‘Er waren veel vragen, alles was toevallig, niet gepland, niet georganiseerd. Het was allemaal gericht op concrete doelstellingen, waardoor het initiatief van de grond is gekomen.

Tactiek tegen extreemrechts

Is er een debat in de antifascistische beweging over tactieken tegen de fascisten? Over de vraag of de antifascisten hen al dan niet uit de openbare ruimte moeten proberen te verdrijven . Of dat de beste strategie die is van tegenmobilisatie?

Dat is hier zeer ingewikkeld, vanwege de geschiedenis van Duitsland, zelfs binnen Die Linke. Toen bijvoorbeeld het debat over het illegaal verklaren van de NPD plaatsvond, was de meerderheid er voorstander van dat ze ongrondwettig werden verklaard en daarom ontbonden moesten worden. In het algemeen is dat standpunt hier veel sterker dan in andere landen met een ander verleden.

Tegelijkertijd, als je kijkt naar de huidige situatie van de concrete dreiging van AfD, is het algemene standpunt dat er massale tegenmobilisaties moeten zijn. Maar omdat steeds meer verschillende groepen samenkomen om te mobiliseren tegen extreemrechts, zullen de anarchisten altijd proberen om de confrontatie aan te gaan. Maar er is ook een sterk gevoel bij niet-anarchistische activisten om burgerlijk ongehoorzaam te zijn en te verstoren. Er is sterke steun voor straatblokkades en sit-downs om te voorkomen dat extreemrechts de ruimte krijgt die ze willen.

Dit wordt echter steeds moeilijker uit te voeren vanwege de rol van de politie bij het bewaken van de ruimte waar de fascisten marcheren en door de politie worden begeleid.

Is het, gezien het feit dat de beweging zo heterogeen is, niet gewoon onmogelijk om een demonstratie een tactische lijn op te leggen?

Nou, deze dingen worden gedaan door middel van onderhandelingen tussen de deelnemers aan een specifieke demonstratie, en soms werkt het wel en soms niet. In het algemeen is er weinig coördinatie als het gaat om het proberen om het eens te worden over tactieken, maar dat betekent niet dat in de toekomst, als er een bepaalde gebeurtenis is, de verschillende krachten en tendensen misschien niet samen zullen komen als de behoefte aan betere coördinatie duidelijk is.

Neem dit jaar de tegendemonstratie tegen de manifestatie van de AfD in mei in Erfurt (hoofdstad van Thüringen). De AfD besloot vijf of zes maanden geleden dat ze de dag van de arbeid op 1 mei, die ze als hun dag proberen te claimen omdat ze de vertegenwoordigers van de Duitse werkende bevolking willen zijn, wilden kiezen als de dag om hun verkiezingscampagne te starten. Toen dit werd aangekondigd, zeiden ze dat 10.000 AfD-aanhangers zich zouden mobiliseren voor de lancering.

Onmiddellijk kondigden alle verschillende antifascistische groepen en coalities aan dat ze die dag in Erfurt tegen de mobilisatie zouden ingaan, om de AfD niet de ruimte te geven. In de weken voorafgaand aan de dag van de arbeid kwam er vervolgens een herzien cijfer van de AfD. Nu verwachtte ze 2.000 aanhangers en ze kondigde aan dat de verkiezingscampagne zou worden gelanceerd door twee van hun meest bekende figuren.

Op de dag zelf slaagden ze erin om 500 mensen te mobiliseren en alle antifascistische krachten mobiliseerden samen 5.000 mensen om tegen hen in te gaan; een groot succes. En het belangrijkste was dat  we door de straten van Erfurt liepen, waar veel AfD-stemmers zijn en lieten zien hoe sterk het antifascisme is en hoe weinig AfD-aanhangers er zijn. Dat betekent niet dat mensen meteen niet meer op ze gaan stemmen, maar dit krachtsvertoon was belangrijk als onderdeel van de strijd om de harten en de geesten.

Gevolgen voor het politieke bewustzijn

In hoeverre draagt een brede beweging als Ondeelbaar, die staat voor menselijke waarden die tegenstrijdig en onverenigbaar zijn met de heerschappij van het groot kapitaal, bij aan de groei van het antikapitalistische bewustzijn, het socialistische bewustzijn, hoewel niet noodzakelijkerwijs in die termen verwoord?

Ik weet niet of ik die vraag kan beantwoorden. Maar als we kijken naar andere ontwikkelingen die tegelijkertijd met Ondeelbaar plaatsvinden, zoals Fridays For Future, die een grote publieke bekendheid hebben en zich over de scholen verspreidt en die in Duitsland veel navolging krijgt, met massale bijeenkomsten dan weerspiegelt dat het feit dat er in de scholen vandaag de dag een beetje meer aanmoediging is voor de leerlingen om proactiever en openhartiger te zijn over hun zorgen.

Dit leidt er soms ook toe dat jongeren soms het initiatief nemen om hun school antifascistisch te verklaren: het is weliswaar een op zichzelf staand fenomeen, maar het groeit nog steeds.

We hebben te maken met een proces, maar ik denk dat het op dit moment een sterke basis heeft om te groeien. Hoe succesvol het uiteindelijk zal zijn, is onmogelijk te zeggen, maar op dit moment werkt alles in het voordeel van de consolidatie en verspreiding ervan.

Denkt u niet dat dit proces er in ieder geval toe zal leiden dat er meer stemmen voor links in de breedste zin van het woord – SPD, Groenen en Die Linke – tegenover rechts komen te staan?

Dat zou ik denken, maar Ondeelbaar is ontstaan na de verkiezingen van 2017, toen de AfD Die Linke verving als derde grootste partij in de Bondsdag. Wij zullen moeten wachten om het effect op de landelijke politiek te zien. Ondeelbaar streeft ernaar om de AfD vooruitgang bij de aanstaande deelstaatsverkiezingen in het Oosten te stoppen. Het succes zal niet zo zeer afgemeten worden aan de vooruitgang in het stemmenaantal voor de linkse krachten, maar in hoeverre het aantal stemmen voor de AfD wordt beperkt.

De sociale basis van de AfD is wanhopig en heeft het gevoel dat er geen toekomst is. De antifascistische beweging kan zich mobiliseren om te laten zien dat de AfD een doodlopende weg is, maar het kan op zich geen alternatieve toekomst zijn. Ondeelbaar is een verklaring van de waarden van de toekomst die we willen, maar presenteert geen strategie. Waar gaan we vanaf hier naartoe?

Wel, deze aspiraties moeten worden omgezet in politieke eisen. Maar ik denk dat hier sprake is van een dynamiek. Om dit te illustreren een voorbeeld uit Berlijn. Op dit moment wordt er gewerkt aan een referendum over de nationalisatie van grote vastgoedondernemingen die meer dan 3.000 huurwoningen bezitten, om de enorme woonongelijkheid aan te pakken, niet alleen in Berlijn maar ook in veel andere Duitse steden.

Dit is het eerste referendum in zijn soort, en het stelt de vraag naar de nationalisatie van privé-eigendom om het tekort en de hoge prijs van huurwoningen aan te pakken – dat is een zeer concrete politieke eis. De dynamiek is de wisselwerking tussen het streven naar een sociaal rechtvaardige en duurzame samenleving en de concrete eisen die hier worden gesteld. Misschien is dit de manier waarop het zich zal ontwikkelen: misschien is het een kwestie van mensen aanmoedigen om concrete eisen op bepaalde gebieden naar voren te brengen en vervolgens de politieke partijen dwingen om deze eisen in te willigen.

Als we naar het voorstel voor dit referendum kijken zien we dat Die Linke er geen probleem mee heeft, maar het leidt wel tot een debat in de Groenen, met individuele groene parlementsleden die zich achter dit referendum scharen en anderen niet. Het wakkert ook een strijd aan binnen de SPD: officieel is de partij ertegen, maar de individuele leden zijn dat niet. Ik denk dat dit proces, als het wordt voortgezet en zich verder ontwikkelt , die partijen alleen maar verder naar links kan duwen of opsplitsen.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Links. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.