Geschiedenisboeken kunnen soms droog en vervelend zijn. Vaak is de opsomming van personen, feiten, feitjes en datums voor de lezer zo overweldigend, dat die er het noorden bij verliest. Ook het waarom van de gebeurtenissen is niet altijd erg duidelijk, noch verhelderend weergegeven. Daarom kan het soms heilzaam zijn om de historische ontwikkelingen te illustreren via een ‘wat-als’ aanpak, waardoor de werkelijke gebeurtenissen als het ware in relief worden gebracht tegenover de mogelijke. Dat is wat de Amerikaanse activist en auteur Dan La Botz doet in zijn Trotsky in Tijuana.

Historisch feit

Het is een historisch feit dat Lev Davidovitsj ‘Leon’ Trotsky op 21 augustus 1940 werd vermoord in het Mexicaanse Coyoacán. De moordenaar – Ramón Mercader – handelde in opdracht van de GPOe (Gosoedarstvennoje Polititsjeskoje Oepravlenije; Politiek Staatsdirectoraat), zoals de geheime dienst van de Sovjet-Unie of USSR toen genoemd werd. De GPOe stond zelf dan weer onder rechtstreeks bevel van de almachtige leider van de USSR, Jozef Vissarionovitsj Stalin. Het was niet de eerste, noch de laatste politieke moord waartoe Stalin opdracht gaf. Met de moord op Trotsky bevrijdde Stalin zichzelf wel van zijn meest prominente criticus.

Vragen

Waarom echter was Trotsky zo prominent en daarmee ook gevaarlijk voor Stalin? Wat was de inhoud van de door Trotsky naar voor gebrachte kritiek? Hoe evolueerde die kritiek? Blijft deze kritiek ook geldig in het zicht van het verloop van de latere geschiedenis? Allemaal vragen die al dikwijls gesteld zijn en waarop allicht meerdere antwoorden mogelijk zijn. Niet zelden hebben de discussies over die vragen en antwoorden helaas ook meermaals geleid tot breuken en splitsingen in de sowieso al kleine organisaties van de zogenaamde ‘trotskistische’ beweging.

Indringend beeld

Dan La Botz beantwoordt deze en soortgelijke vragen in deze docu-fictie niet zelf, maar doet dat aan de hand van de ontwikkeling van de personages in zijn Trotsky in Tijuana. In deze ‘wat als’-geschiedenis wordt ervan uitgegaan dat de moord op Trotsky… mislukt! Door tussenkomst van de toenmalige, eerder links-georienteerde Mexicaanse president Lázaro Cárdenas doet La Botz Trotsky, samen met zijn familie en lijfwachten, in het grootste geheim verplaatsen naar Tijuana, een stad op de grens van Mexico en de VS. Wat daarna volgt, zullen we hier niet allemaal verklappen. Wel is het zo dat de auteur door het weergeven van conversaties met tal van personages erin slaagt om de lezer een indringend beeld te geven van de wereld, zoals die er uitzag in de turbulente 20ste eeuw en eveneens van de moeilijkheden waarmee revolutionaire marxisten ook toen al geconfronteerd werden.

Verzonnen dialogen

Dan La Botz is niet zomaar een schrijver. Hij heeft zijn hele leven lang een militante activiteit, ontplooit, zowel in de Amerikaanse als in de Mexicaanse linkerzijde en arbeidersbeweging, waarover hij ook meerdere non-fictie-boeken schreef. De kennis die hij daarmee opdeed, stelt hem in staat om zijn ‘wat-als’-geschiedenis levendig én informatief te houden. De verzonnen dialoog tussen Trotsky en het fictieve personage van de in het Frans opgevoede kolonel de la Fuente brengt ons als lezer bijvoorbeeld inzicht bij in de turbulente geschiedenis van Mexico, een land dat zelf een product was van een revolutie, met alle moeilijkheden die daar bij horen. Doorheen het eveneens fictieve personage van Ralph Buck leren we dan weer heel wat over de interne werking (en strubbelingen) binnen de Socialist Workers Party (SWP), destijds de Amerikaanse afdeling van de Vierde Internationale. Het opvoeren van de fictieve psychoanaliticus Dr. Bergman maakt het de auteur dan weer mogelijk om op een slimme manier uit te weiden over de verhouding van marxisten (zoals Trotsky) tot de opvattingen van Sigmund Freud, net als van pogingen om Freuds opvattingen te integreren in het marxisme – denk daarbij aan Wilhelm Reich en Erich Fromm. Een optreden van de niet zo fictieve anticommunistische senator Joseph McCarthy maakt het La Botz dan weer mogelijk de situatie in de VS bij het begin van de Koude Oorlog beknopt in beeld te brengen. Hetzelfde doet hij door de evolutie in het leven van Trotsky’s voormalige medewerker Jean van Heijenoordt (in het boek Van genoemd) in verband te brengen met de dood van Stalin. Ook de moeizame verhouding tussen Trotsky, diens echtgenote Natalia Sedova en Victor Serge wordt treffend in beeld gebracht.

Klein foutje

Doorheen het hele verhaal wordt ook ingegaan op de enorm vele en grote verdiensten van de revolutionaire militant die Trotsky was. Dan La Botz kent die geschiedenis op zijn duimpje en geeft ze dan ook meesterlijk weer. Toch heeft hij volgens mij een keertje een beetje teveel op zijn eigen geheugen vertrouwd en daardoor een (klein) foutje gemaakt. Zo plaatst hij de detentie van Trotsky door de Britten (in Halifax en Amherst, in het Canadese Nova Scotia) vóór Trotsky’s aankomst in New York in 1916. In werkelijkheid gebeurde deze internering door de Britten echter een jaar later, in maart 1917, waarmee de Britse overheid zijn terugkeer naar Rusland (tevergeefs) trachtte te beletten. Deze kleine tekortkoming doet verder wel niets af aan het meeslepende narratief van het boek.

Persoonlijke ervaring

Dan La Botz maakt in dit verhaal ook gebruik van zijn eigen persoonlijke omstandigheden, ervaringen en moeilijkheden. Zo laat hij bijvoorbeeld zijn fictieve Trotsky op latere leeftijd gaandeweg blind worden, als gevolg van ouderdomsgerelateerde maculaire degeneratie, een aandoening van de ogen, die vooralsnog onbehandelbaar is. La Botz weet waarover hij schrijft, want hij lijdt aan dezelfde aandoening, een ware ramp voor een schrijvende militant.

Terugblik en balans

Het zijn echter niet alleen de eigen kennis en ervaringen, waarmee Dan La Botz zijn fictieve en niet zo fictieve personages kleur weet te geven. Het is ook zo dat hij zelf 80 jaar oud is, een leeftijd waarop wel meer mensen terugblikken op hun bestaan en er een balans van proberen op te maken. La Botz deed dit eerder al, via een autobiografische terugblik, gepubliceerd op het blog van het  magazine Historical Materialism. Die geformaliseerde terugblik met poging tot balans, wordt aangevuld met deze ‘wat als’-geschiedenis van de denkbeeldige Trotsky in Tijuana. In deze docu-fictie weet hij de groeiende meningsverschillen en twijfels beknopt weer te geven, zoals die tijdens, maar vooral na de Tweede Wereldoorlog, beginnen door te sijpelen in de internationale trotskistische beweging.

Meningsverschillen en twijfels

Die meningsverschillen draaien rond centrale aspecten van Trotsky’s denken, zoals de (al dan niet) houdbaarheid voor het ‘Globale Zuiden’ van de theorie van de ‘permanente revolutie’, de ‘natuur’ van de Sovjet-Unie (‘gedegenereerde arbeidersstaat’ of ‘staatskapitalisme’ dan wel ‘bureaucratisch collectivisme’), de werkbaarheid (of niet) van de methode van ‘het overgangsprogramma’ en de (al dan niet wenselijke) stichting en opbouw van de Vierde Internationale. Hoewel hij zelf lid is van de Amerikaanse organisatie Solidarity – sinds kort de Amerikaanse afdeling van de Vierde Internationale – steekt La Botz niet onder stoelen of banken dat hij stevige twijfels heeft omtrent al deze en andere kwesties. Tegelijk beseft hij dat hij als auteur verplicht is de waardigheid én de waarheid van zijn personages – fictief of anderszins – te respecteren. Dit subtiele evenwicht bewaren is niet eenvoudig. La Botz lukt er meesterlijk in.

Besluit

Trotsky in Tijuana is een leesbaar en tegelijk ook een leerzaam boek, zonder al te zwaar op de hand te zijn. Vooral (maar niet alleen) aan te raden aan jongere mensen, die misschien minder goed op de hoogte zijn van de geschiedenis van de ‘korte 20ste eeuw’ in het algemeen en van die van de revolutionaire, marxistische linkerzijde in het bijzonder. Het zou dan ook een goede zaak zijn, mocht het boek van Dan La Botz vertaald worden in meerdere talen. Ook in het Nederlands? Waarom niet?

Trotsky in Tijuana, door Dan La Botz, is (in het Engels) verkrijgbaar via deze website: https://trotskyintijuana.com/