Het maatschappelijk middenveld wordt belaagd, maar is springlevend tegenover Poetins uitgebreide onderdrukkingsapparaat

Meer dan een jaar na de volledige invasie van Oekraïne vragen mijn westerse vrienden me vaak: waarom protesteren de Russen niet? Het antwoord is dat sommigen dat wel doen, maar dat protest grotendeels zinloos is in het licht van de jarenlange onderdrukking door het Kremlin.

Bij OVD-Info, een Russische mensenrechtenorganisatie met enkele honderden aangesloten advocaten, zien we dagelijks tekenen van verzet. We doen ons best om degenen te beschermen die vervolgd worden vanwege hun anti-oorlogsovertuiging, een beweging die ondanks draconische straffen blijft bestaan. Russen van de Oostzee tot de Stille Oceaan staan op tegen de invasie. Protesten variëren van het verspreiden van folders tot eenzame pickets en het in brand steken van militaire wervingskantoren.

De autoriteiten reageren door dissidenten tientallen jaren in de gevangenis te gooien en activisten op te jagen. Vladimir Kara-Murza, een oppositieactivist, werd vorige maand voor 25 jaar gevangen gezet op grond van valse beschuldigingen van verraad in een rechtszaak die hij vergeleek met de processen uit de tijd van Jozef Stalin. Alexei Navalny, een andere oppositieleider, zit in de gevangenis sinds zijn terugkeer naar Rusland in 2021 vanuit Duitsland, waar hij herstellende was van een moordaanslag.

Gewone Russen leven in angst om gedachtemisdaden te plegen omdat ze tegen de oorlog zijn. De repressie van het Kremlin ontstond niet van de ene dag op de andere, op 24 februari 2022, toen de grootschalige aanval op Oekraïne begon. Ze heeft zich in de loop der tijd ontwikkeld, gevormd door de angst voor een democratische golf in de voormalige Sovjet-Unie en door de voorbereidingen voor een oorlog. Om het hedendaagse Russische protest te verklaren, moeten we begrijpen hoe en waarom het Kremlin zo efficiënt is geworden in het onderdrukken ervan.

De Russen kunnen het best worden gezien als een natie die wordt gegijzeld door een autoritaire heerser Vladimir Poetin die, net als de KGB-veiligheidspolitie waar hij ooit voor werkte, expert is geworden in het uitroeien van afwijkende meningen. Als zodanig zijn ze doodsbang om hun mening te uiten. Wie met journalisten spreekt, wordt door het regime aangevallen. Slechts een minderheid van de Russen is of vurig pro-oorlog of vurig anti-oorlog. De meerderheid verkommert in hulpeloosheid en angst.

We hebben onlangs een rapport uitgebracht over het gebruik van artikel 212.1 van het Russische wetboek van strafrecht. Het is een klein onderdeel van het onderdrukkingsapparaat, maar het illustreert de doelstellingen van het Kremlin. Het artikel richt zich op politiek gezinde mensen en framet activisten als ‘recidivisten’. De eerste deelname aan een ‘illegaal’ protest of vermeende deelname aan een protest (de autoriteiten achten bijna alle oppositieprotesten illegaal) levert normaal gesproken slechts een boete op, maar bij herhaling kun je vijf jaar de gevangenis in gaan.

Het artikel werd ingevoerd in 2014, deels als reactie op de Oekraïense Maidan-revolutie en ongeveer twee jaar na de Russische pro-democratische protesten in 2011-2012 op het Bolotnaya-plein in Moskou, waar duizenden mensen tegen het regime van Poetin demonstreerden. Regeringsgezinde parlementsleden noemden artikel 212.1 een ‘vaccin tegen Maidan’.

Het Kremlin wilde angst aanjagen en dat lukte. Aanvankelijk werd het artikel zelden gebruikt, maar als het werd gebruikt, verkilde het activisme en joeg het de media en potentiële demonstranten de stuipen op het lijf. Een zwaard van Damocles hangt permanent boven hun hoofd.

De invoering van dat artikel was het eerste teken van de moedwillige vervolging van demonstranten door het regime. We schatten dat sinds 2015 496 mensen strafrechtelijk zijn vervolgd omdat ze protesteerden en dat meer dan 60.000 andere demonstranten zijn gestraft voor kleine vergrijpen. Elke Russische demonstrant weet nu dat hij door alleen maar op straat te lopen rechtstreeks naar de gevangenis kan gaan. Toch protesteren ze.

Om het vuur eindelijk te doven, begon het Kremlin vele maanden voor de grootschalige invasie van Oekraïne met een verschroeide-aarde aanval op het maatschappelijk middenveld. Activisten werden verbannen, organisaties vernietigd, hun websites en financiering geblokkeerd ‒ inclusief OVD-Info. Russen zijn nu bang om zich openlijk te uiten, omdat elke actie als ‘protest’ kan worden gezien.

De onmacht van de Russische protesten om de invasie te stoppen was te verwachten. Wat onverwacht was, was dat de Russische burgermaatschappij niet instortte bij deze aanval. Duizenden Russen gingen toch de straat op. Ballingen gingen door met anti-oorlogsactivisme in het buitenland. Elke grote onafhankelijke Russische media-organisatie verzette zich tegen de oorlog. Mensenrechtengroeperingen als de onze bleven zich verzetten tegen het autoritaire optreden van het Kremlin.

Waarom protesteren de Russen dan niet? Dat doen ze wel, maar hun protesten worden gesmoord door een machtig en wreed regime. Als regeringen en mensen in het buitenland willen dat Russen meer protesteren, moeten ze het Russische maatschappelijk middenveld steunen en ons helpen de angst te overwinnen. Samen kunnen we dit kwaad bestrijden.

Dan Storyev is medewerker van OVD-Info, een Russische mensenrechtenorganisatie, voortgekomen uit de inmiddels door het Russische regime ontbonden mensenrechtenorganisatie Memorial.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op ESSF. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.