De betogingen tegen de coronapas in Frankrijk

Sinds half juli wordt er wekelijks op zaterdag gedemonstreerd tegen de coronapas die de regering Macron heeft ingevoerd om eerst de toegang tot musea, theaters en bioscopen te controleren en die begin augustus is uitgebreid tot bars, cafés en restaurants en binnenlandse reizen over lange afstanden.⁽¹⁾Zie Léon Crémieux, Tegen Corona en Macron Deze demonstraties werden aangewakkerd door de deadline van 15 september voor gezondheidswerkers om gevaccineerd te worden of zonder loon te worden geschorst.⁽²⁾Zie The Guardian, 16 september 2021, France suspends 3000 unvaccinated health workers without pay. Dan La Botz van New Politics sprak met John Barzman over de betekenis van deze demonstraties.

Waar gaan de recente demonstraties in Frankrijk over? Wie nemen er aan deel? Wat willen ze?

De huidige demonstraties op zaterdagmiddag in de Franse binnensteden begonnen op 17 juli, als reactie op de op televisie uitgezonden aankondiging van president Macron op 12 juli dat de covid-epidemie nog steeds een probleem is en zijn voorstel om een coronapas in te voeren. Dit volgde op al te optimistische voorspellingen dat het einde van de pandemie in zicht was. De protesten probeerden in eerste instantie de stemming over de wet in de Nationale Vergadering en de Senaat te beïnvloeden totdat de maatregel op 24 juli werd aangenomen. Daarna verschoven ze naar het aanmoedigen van ongehoorzaamheid en verzet. Tot ongeveer 14 augustus kwamen steeds meer mensen opdagen: honderdduizenden in meer dan tweehonderd steden, met een grotere opkomst in het zuidoosten van Frankrijk waar extreemrechts veel stemmen krijgt. Na die datum werd een lichte daling waargenomen, die mogelijk verband hield met de gestage toename van het aantal vaccinaties.

Tot de initiatiefnemers behoorden dissidente linkse mensen van de CGT (de grootste vakcentrale van Frankrijk), France Insoumise (aanhangers van Jean-Luc Mélenchon), SUD (een radicale vakbondsfederatie), maar ook de Gele Hesjes, antivax-complotnetwerken zoals Reinfocovid, New Age-goeroes voor ‘zelfontplooiing’ en undercover extreemrechtse militanten die zich voordoen als apolitieke burgers. Hun onmiddellijke succes was te danken aan de groeiende ontevredenheid over het ‘asociale’ beleid van de regering Macron (pensionering, afslanking van openbare ziekenhuizen, werkloosheidsuitkeringen), autoritaire maatregelen en de slechte aanpak van de pandemie door de regering Macron. Ze konden ook gebruik maken van al bestaande protesten: overlevende Gele Hesjes-groepen, antivax-acties die bijvoorbeeld zichtbaar waren op 1 mei, acties van politie- en gezondheidswerkers en degenen die hadden deelgenomen aan de ‘Nuit Debout’-protesten (Blijf de hele nacht) in 2016.

De zaterdagse demonstraties hebben weinig borden en spandoeken; ze steunen vooral op interacties via sociale netwerken. Ze gaan officieel over één probleem: alleen tegen de coronapas en verenigen niet-gevaccineerden en gevaccineerden, pro-vax en antivax. In feite zijn ze overwegend antivax en het meest voor de hand liggende doelwit van haat is president Macron. Onder invloed van antivax en extreemrechtse groeperingen werden aan de slogans soms toegevoegd: ’tegen verplichte vaccinatie’, ‘vrijheid van keuze’ of gewoon ‘Vrijheid’.

Wat is de ‘passe sanitaire’, [de coronapas], die centraal staat in deze protesten?

De coronapas is een elektronisch document (dat op papier kan worden afgedrukt) dat door personen (meestal met hun mobiele telefoon) aan controleurs moet worden getoond. Het moest eerst, in juli en augustus, worden gebruikt in musea, restaurants, langeafstandsvervoer en dergelijke en vervolgens, vanaf 15 september, om vaccinatie of een recente negatieve test te controleren in ‘eerstelijns’ beroepen (gezondheidswerkers en anderen die in contact staan met het publiek), op straffe van opzegging van hun baan.

Alle in het parlement vertegenwoordigde linkse partijen (France Insoumise, de Communistische Partij PCF; EELV Groenen, de Socialistische Partij SP en hun satellieten) stemden tegen de pas, maar planden geen enkele actie hiertegen, ofwel omdat ze op zomervakantie waren, ofwel waarschijnlijk omdat ze bijna volledig in beslag werden genomen door de promotie van hun kandidaten voor de presidentsverkiezingen die gepland zijn voor 10 en 24 april 2022. Ook de vakbonden hielden zich relatief gedeisd, waardoor het veld werd vrijgemaakt voor burgerinitiatieven ‘van onderop’ en extreemrechts.

Door zich te concentreren op de coronapas kunnen verschillende bronnen van ontevredenheid samenkomen en een uiterst heterogene beweging tot stand brengen. Hier zijn enkele stromingen die mijn aandacht trokken.

1) Kleine ondernemers, soms economisch kwetsbaar, zoals eigenaren van restaurants en bars, theaters en clubs, instellingen voor persoonlijke verzorging, van wie sommigen hadden geprofiteerd van de royale vergoedingen die de regering in de beginfase van de pandemie had uitgekeerd en die vreesden dat hun herstel in gevaar zou worden gebracht door de pas.

2) Een minderheid van de gezondheidswerkers, overwerkt, onderbetaald, gedesoriënteerd door het zigzagbeleid van de regering ten aanzien van de epidemie en het gebrek aan erkenning van hun inspanningen in slecht uitgeruste en onderbezette ziekenhuizen, besloot eveneens te weigeren de pas te dragen.

3) Transportmedewerkers en sommige leraren vroegen zich af hoe ze zouden worden getroffen.

4) Aanhangers van de niet-traditionele geneeskunde (natuurgeneeskunde, homeopathie, yoga), tegenstanders van het overdreven vertrouwen op medicijnen en ‘Big Pharma’, bewonderaars van de dissidente medische onderzoeker Didier Raoult, die allemaal al een bestaande infrastructuur hadden (internet en straatspektakels).

5) Sommige linkse activisten zeiden dat de pas de discriminatie deed toenemen wegens de lagere vaccinatiegraad in achtergestelde buurten, die te wijten is aan onderinformatie, ondervoeding, sluiting van gezondheidscentra en andere openbare diensten, slechte vervoersfaciliteiten, werkloosheid en armoede.

6) Naar mijn mening hebben de politievakbonden in deze reeks gebeurtenissen niet de aandacht van de media gekregen die ze verdienden. Even daarvoor waren ze prominent aanwezig bij een protestdemonstratie op 19 mei voor de Nationale Assemblee die door alle partijen (links en rechts, behalve Mélenchon) werd gesteund. De door de Alliance (een rechtse politievakbond) geïnitieerde demonstratie vroeg om meer geld, meer vrijheid van handelen, minder controle van de politie door justitie. De politie beweerde dat fotografen en journalisten en de versterkte controle van de staat op hun dagelijkse werk (camera’s, beoordelingscommissies) een aanslag op de ‘vrijheid’ waren. Terwijl de politievakbonden zich in juli in de anti-pasjesbeweging opmaakten om met de regering te onderhandelen over nieuwe verbeteringen voor de politiemacht en afwijzing van massale eisen om toezicht van de burgers na incidenten van politiegeweld, vermeed de politie de schijnwerpers. Niettemin liet ze weten dat de pas onnodig extra werk voor de politie was en de eerste maand van de demonstraties was vrij van enige politie bemoeienis. Het overheersen van de slogan ‘Vrijheid’ in het abstracte maakt de onzalige alliantie mogelijk van Gele Hesjes die door de politie zijn mishandeld en politiemensen die bevrijd willen worden van de lastige controle van de burgers.

7) Anti-autoritaire bewegingen die zich zorgen maken over de groeiende macht van het grootkapitaal en de controle van de staat over de media, maken gebruik van het internet om een rol te spelen, met name op de sociale netwerken. Ze verwerpen technieken voor gezichtsidentificatie, hekelen het lekken van openbare medische dossiers naar particuliere ziektekostenverzekeraars en farmaceutische bedrijven en verzetten zich tegen staatscontrole over medische praktijken. Deze stroming stond het meest open voor samenzweringstheorieën en neo-fascistische invloeden: ze beweren dat Macron een dictator is vergelijkbaar met Hitler en Pétain, dat zij het ‘Verzet’ zijn en dat ‘de internationale financiële wereld’ achter het vaccin zit, met de implicatie dat Joden het hele proces controleren.

Wat is de rol van extreemrechts in deze demonstraties? Door wie worden deze rechtse groepen gevormd?

Naast de brede sociale en semi-politieke lagen die hierboven zijn beschreven, moeten twee georganiseerde categorieën worden onderscheiden: probleemgerichte groepen en duidelijk geïdentificeerde ideologieën en organisaties.

De eerste categorie wordt het best vertegenwoordigd door Reinfocovid. Ze heeft zich op verschillende momenten gemanifesteerd als ontkenner van de ernst van de pandemie, tegenstander van mondkapjes, of vaccinaties en nu van de ‘pas’ en van elke ‘vaccinatieplicht’. Ze omvat dissidente verbitterd verplegend personeel, artsen en onderzoekers, wier wetenschappelijke geloofsbrieven vaak onduidelijk zijn. Er zijn ook ouders die zich zorgen maken over de mogelijkheid voor hun kinderen om te kunnen flirten. En ook influencers. Zij hebben de neiging Didier Raoult en zijn verschillende voorstellen voor alternatieven voor de bekendste remedies te steunen, evenals goeroe Louis Fouché. Na 12 juli hebben deze netwerken de oprichting aangemoedigd van Facebook-pagina’s met de titel ‘Anti passe sanitaire’ gevolgd door de naam van een stad of regio, die onmiddellijk honderdduizenden abonnees hebben geworven. Ze beschikken over apparatuur : geluidsinstallaties, muziekinstrumenten, vermommingen (volledig witte uniformen), sprekers en een hiërarchie van beïnvloeders. Ze bewonderen vaak de Trumpistische bewegingen van diverse aard in de VS en imiteren hun tactiek.

De tweede categorie omvat georganiseerde extreemrechtse groeperingen, die over het algemeen undercover optreden of openlijke interventies combineren met stille infiltratie. De context is het besluit van de belangrijkste extreemrechtse leider, Marine Le Pen, om haar partij, Rassemblement National, voor te stellen als conventionele republikeinen die zich niet met geweld bezighouden en in staat is het Franse volk te verenigen. Haar aanvaarding van de euro veroorzaakte een breuk. Haar nummer twee, Florian Philippot, splitste zich af en vormde de Parti des patriotes met een meer ‘sovereigniste’ (nationalistische) boodschap. Terwijl Philippot stagneerde, greep hij de wijdverspreide sociale onvrede, de demonstraties van de politie en het anti-pas-moment aan om demonstraties te organiseren in eigen naam, of in alliantie met delen van de Gele Hesjes. Andere extreemrechtse groepen die bekend staan onder de naam ‘identitaires’ hebben zich met soortgelijke activiteiten beziggehouden. Ze combineren dit met infiltratie in de bredere beweging door het promoten van de acties waartoe hun leiders oproepen, en ook de slogan ‘Vrijheid’ en een verbod op ‘corrupte’ politieke organisaties en vakbonden. Dit alles is goed verenigbaar met een toekomstige plotselinge oproep tot eenheid achter de extreemrechtse kandidaat, of het nu Marine Le Pen, Eric Zemmour, François Asselineau, of Nicolas Dupont Aignan is, in ruil voor prominente posities in het team van Marine Le Pen. Of een extreemrechtse coalitie, zoals bepleit door Marion Maréchal Le Pen (de nicht van Marine Le Pen).

Een andere sterke extreemrechtse stroming is de katholiek-fundamentalistische groep Civitas. Deze organisatie verwierf onlangs een massapubliek en ervaring met het organiseren van demonstraties en tactische relaties met middenstanders, in demonstraties tegen de wet die de rechten van homoseksuele koppels om te trouwen uitbreidde (de wet ‘Mariage pour tous’, huwlijk voor iedereen) in 2012-2013, acties die de naam ‘Manif pour tous’ (de demonstratie voor iedereen) kregen. Sindsdien is er een voortdurend verzet tegen elke nieuwe maatregel die in die richting gaat, in naam van de bescherming van kinderen, een thema dat nu opnieuw opduikt als ‘bescherm onze kinderen tegen het kwaadaardige vaccin’.

Wat is het standpunt van de vakbonden en van links in het algemeen ten aanzien van deze beweging?

Zoals ik al eerder zei, stemden alle linkse partijen in het Parlement tegen de coronapas. Hun argumenten waren dat het was besloten zonder raadpleging van de oppositiepartijen en de sociale krachten, dat het contraproductief was, niet toepasbaar, dat het zijn toevlucht nam tot repressie in plaats van overreding, in overeenstemming met de autoritaire maatregelen tegen sociale bewegingen (wet op de veiligheid) en democratische rechten. Maar geen van allen ondernamen actie; hun kandidaten of potentiële kandidaten voor het presidentschap of voor leider van een verenigde links-groene oppositie bij de daaropvolgende parlementsverkiezingen, allen vreesden belangrijke kiezers van zich te vervreemden. Mélenchon probeerde een middenweg te bewandelen, maar zijn uitspraken werden aangevallen door het pro-vaccin establishment en door de anti-vaccin demonstranten op straat.

De vakbondsfederaties, CGT, CFDT, FO, FSU, SUD, keurden de pas ook niet goed, maar ondernamen er bijna geen actie tegen. Sommige activisten uit het middenkader sloten zich individueel aan bij de anti-pasjes-beweging. Soms slaagden ze erin in bepaalde steden of sectoren (gezondheidszorg, onderwijs, vervoer) de goedkeuring van de plaatselijke vakbonden te verkrijgen. Dit heeft druk uitgeoefend op de vakbonden, die blijkbaar denken dat ze beter geen activisten of potentiële kiezers van zich kunnen vervreemden bij de komende vakbondsverkiezingen (ook in 2022), waardoor ze nog meer verlamd raken. Ze hebben zich verenigd (met uitzondering van de CFDT) in een oproep tot een grote gezamenlijke mobilisatie en staking op 5 oktober rond een aantal sociale thema’s (loonniveaus, pensioenen, werkloosheidsvergoedingen, democratische rechten). Het valt nog te bezien of dit het begin is van een reeks acties die het anti-pasjes-protest marginaliseert.

Wat is de groep Ensemble waarmee je samenwerkt? Wat is haar standpunt?

Ensemble! is een organisatie die in 2013 werd opgericht om de derde pool te vormen in de alliantie Front de Gauche van Mélenchon (Parti de Gauche), de PCF en anderen. Het hergroepeerde verschillende tendensen afkomstig uit de Revolutionaire Communistische Liga – Nieuwe Anti-Kapitalistische Partij (LCR-NPA), zelfbeheer links (ex-Parti socialiste unifié, PSU, leden) en solidariteitsbewegingen (ATTAC). Ze beleefde een crisis in 2017 toen Mélenchon brak met de PCF en het Front de Gauche. Uit Ensemble! ontstonden twee openbare tendensen: de ene sloot zich aan bij France Insoumise en noemde zich Ensemble Insoumis, de andere bleef onafhankelijk en werkte samen met France Insoumise en met andere bewegingen (linkse groenen, PCF-dissidenten, basisorganisaties). Deze twee tendensen waren in staat bepaalde gemeenschappelijke structuren van Ensemble in stand te houden!

Vanaf het begin van de pandemie heeft Ensemble! een covid-groep georganiseerd om de problematiek te analyseren, periodieke verklaringen af te leggen en initiatieven te stimuleren. Beide vleugels van Ensemble! namen hieraan deel. Ensemble! heeft namelijk onder haar leden gerenommeerde onderzoekers, directeuren van openbare ziekenhuizen, ervaren vakbondsmensen in de gezondheidssector (SUD en CGT), alsook verkozenen met ervaring op het gebied van gezondheidskwesties en vele gezondheidswerkers uit het middenkader.

Deze groep heeft er onmiddellijk voor gekozen om de argumenten van de samenzweringstheoretici tegen vaccinatie in het algemeen, of tegen de doorbraken in de anti-covid-vaccinaties, te weerleggen. Ze bracht slogans naar voren zoals:

– Veralgemeniseer vaccinatie met openbare diensten die gemakkelijk toegankelijk zijn in buurten en op werkplekken;

– Tegen de coronapas; een eerlijk proces voor werknemers die met strafmaatregelen worden bedreigd omdat ze de pas niet kunnen tonen of niet zijn gevaccineerd;

– Industriële patenten op vaccins afschaffen! Een openbare farmaceutische industrie oprichten! Solidariteit met arme landen die het vaccin niet kunnen krijgen;

– Voor een breed volksgezondheidsbeleid met meer buurtvoorzieningen, openbare ziekenhuizen, gezondheidsopleidingen, lonen en arbeidsomstandigheden van gezondheidswerkers, voor Europese en internationale coördinatie van het volksgezondheidsbeleid;

– De strijd voor de volksgezondheid maakt deel uit van de strijd voor sociale vooruitgang en het milieu: verbetering van het openbaar onderwijs, de volksgezondheid, de pensioenen, de lonen, de democratische rechten.

Er was enige discussie over de vraag of werknemers tegen wie disciplinaire maatregelen worden genomen, moeten worden gesteund door de verdediging van een eerlijk proces, of ook krachtig moeten worden aangemoedigd om zich te laten vaccineren.

Waar zie je dit alles naartoe gaan?

Ik ben niet optimistisch. De versplintering van links heeft geleid tot een vrijwel zekere tweekamp tussen Macron en Le Pen in 2022, met ernstige gevolgen voor de toekomst van een expliciet linkse massabeweging in Frankrijk (het spookbeeld van Italië – waar links praktisch niet meer aanwezig is). Het heeft ook het vermogen van links verzwakt om initiatieven te nemen op het sociale front: nationale stakingen, actiedagen, aansluiting bij niet-vakbondsbewegingen zoals de Gele Hesjes onder pro-vakbondsvoorwaarden.

Misschien zal de toegenomen invloed van de fundamentalistische, samenzweerderige bewegingen en extreemrechtse partijen en actiegroepen, een krachtiger zoektocht uitlokken naar verschillende vormen van verenigde actie ter verdediging van democratische rechten en sociale rechtvaardigheid. Zoiets als de antifascistische beweging van de jaren dertig. Er is ook behoefte aan een voortdurende uitwisseling tussen anti-neoliberale groepen in een soort federatie en een pool van scherpzinnige activisten die geïnspireerd zijn door ervaringen uit het verleden en actief zijn in basisbewegingen.

Helaas zijn er geen duidelijke tekenen dat dit op voldoende grote schaal gebeurt. Natuurlijk is er altijd de hoop op plotselinge grote gebeurtenissen en een snelle rijping van het klassenbewustzijn; maar na veertig jaar van terugtrekking en nederlaag zal die ‘snelle rijping’ nog een lange weg te gaan hebben voordat er een beweging ontstaat die in staat is het systeem in de nabije toekomst radicaal te veranderen. Vóór de onvoorziene sociale explosie van mei 1968 waren er in 1967 tekenen die ervaren linkse waarnemers hadden gezien en die er nu niet zijn.

Natuurlijk denk ik dat degenen die een nipte verkiezingsoverwinning van links (Melechon, groen of socialistisch) op een verdeeld rechts en extreemrechts als oplossing projecteren, op een ontgoocheling afstevenen, omdat het staatsapparaat weerstand zal bieden en de sociale beweging niet plotseling haar vleugels krachtig zal uitslaan. Ook hebben degenen die het bewustzijn, of het potentiële bewustzijn van de bestaande Gele Hesjes en anti-pas-bewegingen overdrijven en een explosie van woede voorspellen die de winnaar van de Franse presidentsverkiezingen van 2022 in diskrediet zal brengen en de weg vrij zal maken voor de verkiezing van radicale reconstructionisten (die een grondwetgevende vergadering willen om een nieuwe overheid te stichten) in de daaropvolgende parlementsverkiezingen, weinig bewijs om hun argument te staven. Toch blijf ik optimistisch dat er een nieuw links kan ontstaan.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op New Politics. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.