In 2011 brak, in het kielzog van de Arabische Lente, er een gigantische volksopstand uit in Jemen. In een land dat werd gedomineerd door corruptie, dat werd ondermijnd door de verdeeldheid tussen noord en zuid en de verpletterende rol van de oude militair-tribale hiërarchieën, groeide de hoop. Maandenlang bezetten jongeren de pleinen van Sanaa, Taez en Aden. Onder de belangrijkste woordvoerders bevond zich zelfs een vrouw, Tawakkol Karman, en een eis voor een burgerlijke staat die zou breken met de oude militair-religieuze en tribale hiërarchieën. De revolutie verenigde het land in de hoop een einde te maken aan een corrupte regering, belichaamd door de clan van president Saleh, die de gasrijkdom van het land voor een schijntje verkocht aan multinationals zoals het Franse Total en die het groeiende gevaar van Al-Qaida in Jemen gebruikte en manipuleerde om zichzelf onmisbaar te maken in de ogen van internationale donoren, vooral de Verenigde Staten.

De revolutie was sterk genoeg om president Saleh uit de macht te verdrijven. Maar het Amerikaanse en Franse imperialisme, de naburige Saoedische monarchie en de oude reactionaire militair-tribale krachten in Jemen zouden de revolutie nooit laten regeren. De zeestraat Bab el Mandeb, waar een derde van alle olie ter wereld doorheen stroomt, kon niet onder controle van een revolutionaire regering komen. Het naburige Saoedi-Arabië, waar zelfs de naam van het land geprivatiseerd is door een enkele clan, kon geen revolutie accepteren die de tiran zou verdrijven. De rijkdom moest terug naar de oude clanelites die gemarginaliseerd waren door de clan van Saleh.

Deze reactionaire coalitie blokkeerde eerst de totstandkoming van een nieuwe democratische grondwet en stelde vervolgens een regering samen die in de lijn lag van het oude regime door Hadi, de voormalige premier van de verdreven president, aan het hoofd te plaatsen van een overgangsregering. De regering kwam tot stand om de macht te veroveren en viel vervolgens uiteen, waardoor het land in een eindeloze militaire en humanitaire crisis belandde. Deze crisis werd vertienvoudigd door de avonturistische militaire operatie Decisive Storm, die in 2015 werd gelanceerd door Mohamed Ben Salman (MBS), de nieuwe sterke man van Saoedi-Arabië, met de steun van zijn bondgenoot en mentor Mohamed Ben Zayed van de Verenigde Arabische Emiraten, onder auspiciën van de Amerikaanse en, meer discreet, Franse paraplu.

De agressie van het rijke Saoedische koninkrijk tegen het armste land in de Arabische wereld moest het probleem oplossen van de door Iran gesteunde Houthi’s, die in een paar maanden tijd in een alliantie met de afgezette ex-president Saleh de controle over de hoofdstad Sanaa hadden overgenomen, in een spectaculaire omkering van het bondgenootschap. Acht jaar later is Jemen meer dan ooit verdeeld en is de oorlog nog steeds aan de gang, wat leidt tot de impasse van dit moment.

Een beslissende storm, een reactionair avontuur…

Het Jemen-avontuur van MBS kan evenzeer worden verklaard door de wens van de nieuwe Saoedische sterke man om zijn prille macht binnen het koninkrijk te consolideren als door de gedempte confrontatie tussen de Saoedi’s en de Islamitische Republiek Iran sinds de val van de Sjah. Een confrontatie die werd onderbroken door de oorlog tussen Iran en Irak, waarin het Saoedische koninkrijk de Iraakse agressie financierde en ook door de botsingen tussen Iraanse pelgrims en de Saoedische politie in Mekka in 1987. Die spanningen zijn alleen maar toegenomen met de opkomst van het Iraanse nucleaire programma.

Samen met Israël veroordeelde Saoedi-Arabië de ondertekening van de nucleaire overeenkomst van 2015, die een civiele nucleaire component bevatte en Iraanse olie opnieuw op de markt bracht op een moment dat de olieprijs instortte. En dan hebben we het nog niet eens over de sjiitische minderheid in Saoedi-Arabië, die een meerderheid heeft in de regio Al-Hassa, het belangrijkste olieproducerende gebied van het land, en die wordt gezien als een constante interne bedreiging. Voor het soennitische koninkrijk, beschermer van de heilige plaatsen, was de Arabische Lente niets anders dan de wens van Iran om een sjiitische boog te creëren tegen de soennieten, van Bahrein tot Jemen, via Syrië en Irak.

In Jemen verdreven de Houthi’s in 2014, voortbordurend op de ontevredenheid van het volk, met militaire middelen de overgangsregering van Hadi uit de hoofdstad Sanaa. Hadi dreef aan de ene kant de gasprijs voor de Jemenieten op, maar verkocht de olie aan de andere kant steeds weer aan Total. De Houthi’s komen uit een bepaalde tak van het Shi’isme, de Zaydieten, die Jemen eeuwenlang hebben gedomineerd voordat ze werden gemarginaliseerd door de Republiek en vervolgens de hereniging. Meer dan een hoofdrolspeler in een religieus conflict ‒ sjiieten tegen soennieten ‒ vertegenwoordigen de Houthi’s een minderheid die luidkeels kritiek heeft op de toenadering van president Saleh tot het Amerikaanse imperialisme, onder het mom van de strijd tegen het terrorisme na 11 september. De Houthi’s zijn een handige tegenstander en een bondgenoot van Iran ‒ gehaat door het Amerikaanse imperialisme ‒ waartegen Saleh bommen stuurt, maar ook ultra-orthodoxe soennitische koranscholen, zoals Dar al-hadith, midden in sjiitisch gebied, om een religieus conflict te reactiveren dat aanvankelijk nauwelijks bestond.

Ironisch genoeg behoort Saleh, net als veel leden van de Jemenitische elite, tot de Zaydi-minderheid! Wat hij niet zou doen om 33 jaar aan de macht te blijven en Amerikaanse subsidies te krijgen. Hij zou zelfs zo ver gaan dat hij een bondgenootschap zou sluiten met de tegenstanders van gisteren! En het was een onwaarschijnlijke en onstabiele alliantie tussen de Houthi’s en Saleh, die net uit de macht was gezet, die de nieuwe overgangsregering Hadi uit Sanaa verdreef. De regering-Hadi, het resultaat van een fragiel compromis tussen de krachten die de revolutie weer in het gareel wilden brengen en het land wilden verdelen, moest haar toevlucht zoeken in Aden, in het zuiden. Ze dankt haar redding uitsluitend aan de militaire en financiële steun van de reactionaire internationale coalitie van de Verenigde Staten, Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten.

Twee gefragmenteerde coalities

In Sanaa liggen de Houthi’s en de verdreven ex-president Saleh, die voor korte tijd bondgenoten waren, opnieuw met elkaar overhoop. Saleh werd vermoord. Tegen het einde van 2017 waren de Houthi’s de enige meesters van het spel. In het zuiden zagen Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten, bondgenoten en financiële en militaire geldschieters van een heterogene anti-Houthi-coalitie, hun respectieve protegés met zware wapens tegen elkaar strijden. Saoedi-Arabië houdt Hadi’s milities, die hun toevlucht hebben gezocht in Aden, op afstand. Ze hebben Al-Islah met zich meegebracht, de militair-tribale partij die banden heeft met de Moslimbroederschap.

Hadi’s milities voerden oorlog tegen de zuiderlingen tijdens de poging tot afscheiding in 1994, waarbij duizenden zuiderlingen omkwamen en de hoop op autonomie vervloog. De Verenigde Arabische Emiraten, bondgenoot van Saoedi-Arabië, financieren vooral de milities van de zuidelijke beweging, die zich zeker verzetten tegen de Houthi’s, maar die, tegen de beschermelingen van de Saoedi’s die hun toevlucht hebben gezocht in Aden, een Overgangsraad voor het Zuiden vormden, die kort daarna militair zou botsen met de regering Hadi en haar aanhangers van Al-Islah.

Dit onwaarschijnlijke samenleven heeft de oude noord-zuidkloof weer doen opleven. Het noorden: de Jemenitische Arabische Republiek, geboren uit de Ottomaanse bezetting en de strijd tegen de monarchie. Het zuiden: het resultaat van de bezetting door het Britse imperialisme van de grote haven van Aden en het achterland, om zijn rijk en de route naar India veilig te stellen. Het zuiden was ook het resultaat van het mislukte experiment van de Democratische Volksrepubliek Jemen, dat volgde op de gedwongen terugtrekking van de Britten. Dit vooruitstrevende experiment, met gratis onderwijs en gezondheidszorg, formele gelijkheid tussen mannen en vrouwen en anti-imperialistische standpunten, was het doelwit van talloze aanvallen die de ontwikkeling beperkten, interne breuken bevorderden en het land in de armen van de Sovjet-Unie dreven. Er kwam een einde aan met de val van de Muur en in 1990 eindigde het met een hereniging die volledig werd gedomineerd door elites uit het noorden van de Jemenitische Arabische Republiek.

Maar het gebroken anti-Houthi-front in het zuiden kan ook worden gezien tegen de achtergrond van de groeiende economische concurrentie tussen de Saoedi’s en de Emiraten. MBS wil een Saoedisch koninkrijk dat niet langer alleen een petromonarchie is. Hij wil beginnen aan een grandioze en waarschijnlijk onrealistische transitie door met zijn Vision 2030-project diensten, toerisme en buitenlandse privé-investeringen te ontwikkelen. Hij zet multinationals onder druk om hun hoofdkantoor naar Riyad te verplaatsen, waardoor de stad onvermijdelijk gaat concurreren met Dubai, de grootste stad van de Emiraten. In 2021 stelde Riyad een ultimatum aan grote buitenlandse bedrijven: geen overheidsopdrachten meer na 2024 als je je regionale hoofdkantoor niet in het koninkrijk vestigt, dat slechts 5 procent van de internationale hoofdkantoren herbergt tegenover 76 procent voor de Emiraten.

Het moet gezegd worden dat de moord op Jamal Khashoggi, een hofjournalist die een criticus werd van de Saoedische macht, de ontvoering van honderden prinsen die maandenlang werden opgesloten in het Hilton Riyad en er met lege zakken uitkwamen, en het gedwongen aftreden van Saad Hariri, de Libanese premier, een soenniet en bondgenoot van het Westen, nadat hij was ontvoerd door MBS in Riyad, meer dan één buitenlandse investeerder hebben afgeschrikt en Amerikaanse woede hebben opgewekt.

Het beeld van het uiteenvallen van Jemen zou onvolledig zijn als we Al Qaida op het Arabisch Schiereiland (AQPA) en de Jemenitische tak van Islamitische Staat, die van de gevechten profiteren om tijdelijk grondgebied te veroveren, met name de haven van Mukalla en de Hadramaout-vallei, er niet aan toevoegen. Om nog maar te zwijgen van de Amerikaanse drones die regelmatig markten en stamhoofden aanvallen. Eindeloze politiek-militaire fragmentatie, waarvan het Jemenitische volk het belangrijkste slachtoffer is…

Beide partijen vastgelopen

Na acht jaar oorlog heeft Saoedi-Arabië de door Iran gesteunde Houthi’s, die het noordelijke tweederde deel van het land in handen hebben, nog niet verslagen. Het bondgenootschap is verbrokkeld en Jemen is gebalkaniseerd. De Jemenitische regering in ballingschap, die het land maakt en breekt, heeft alleen macht over de kamers in de luxe hotels in Riyad. De patstelling komt het koninkrijk duur te staan. Erger nog, Saoedi-Arabië en zijn olieterminals zijn bij verschillende gelegenheden het doelwit geweest van door Iran ontworpen Houthi-drones, waardoor het land tijdelijk geen olie kon exporteren, een essentiële bron die goed is voor 90 procent van de inkomsten van het land. Mohamed Ben Salman zal zich herinneren dat de Verenigde Staten geen vinger uitstaken toen Iraanse drones zijn land troffen.

De oorlog is niet te winnen voor Saoedi-Arabië, dat zich opnieuw wil concentreren op zijn economische agenda, dat zijn stralende horizon nog verder verwijderd ziet raken door de covid-crisis en dat zijn actualiteit steeds minder laat bepalen door zijn exclusieve relatie met de Verenigde Staten, die het land niet hebben gesteund en die de gesprekken met Iran moeten hervatten om uit dit moeras te komen. Ook de Houthi’s, die zich stevig in het noorden hebben gevestigd, kunnen niet hopen dat ze heel Jemen kunnen veroveren. Hun dodelijke mislukking, met de dood van tienduizenden strijders, waaronder veel kindsoldaten, in de poging om de controle over het Marib oliegebied over te nemen, betekende de doodsteek voor hun hoop.

Jemen heeft honger en dorst

De oorlog heeft aan meer dan 100.000 burgers het leven gekost. Bijna vier miljoen mensen zijn de gevechten en bombardementen ontvlucht. Maar honger, ondervoeding en dorst maken nog meer slachtoffers dan de bombardementen door de Saoedische coalitie op scholen, ziekenhuizen, markten en bruiloften. De VN spreekt van 200.000 indirecte burgerslachtoffers. Vierentwintig miljoen mensen, 80 procent van de bevolking, hebben noodhulp nodig. Dat is het hoogste cijfer van alle landen ter wereld. Volgens Oxfam lijden 7,4 miljoen mensen aan ondervoeding, waaronder 2 miljoen kinderen. Het gezondheidssysteem is een puinhoop en de weinige functionerende gezondheidsfaciliteiten, vooral die van NGO’s, worden gebombardeerd door Saoedische vliegtuigen.

De prijzen rijzen de pan uit terwijl de inkomens instorten. Om de Houthi’s die douanerechten heffen en humanitaire organisaties gijzelen financieel te verstikken, blokkeert Saoedi-Arabië de levering van humanitaire hulp, die al veel te klein is om aan de immense behoeften te voldoen. De humanitaire crisis verergert door de Saoedische blokkade van de haven van Hodeida en de luchthaven van Sanaa. Het land is gezakt naar de 191e plaats op de VN-ontwikkelingsindex. Dat is de prijs die betaald wordt voor de interventie van het imperialisme en de wraak van de oude militair-tribale hiërarchieën tegen de revolutie.

De deelname van Frankrijk aan de vuile oorlog in Jemen is hier een goed voorbeeld van. Ondanks de ontkenningen van de Franse regering bevestigde het uitlekken van een memo van het Directoraat Militaire Inlichtingen de beschuldigingen van Franse ngo’s. Midden in de affaire-Khashoggi werd onthuld dat Saoedi-Arabië 48 Caesar-kanonnen met een bereik van 42 km, vervaardigd door Nexter, 100 procent eigendom van de Franse staat, inzette aan de grens met Jemen. De levering werd voltooid in 2018, lang na het begin van het conflict. In december 2018 werd zelfs in het grootste geheim een nieuw exportcontract getekend voor Titus pantservoertuigen en 105 mm kanonnen met getrokken loop. Na de Verenigde Staten is Frankrijk de belangrijkste leverancier van de vuile oorlog die Jemen martelt en uithongert.

Jemen heeft honger, maar ook dorst! In een van de droogste bewoonde gebieden ter wereld zorgt de opwarming van de aarde ervoor dat de regenval nog verder afneemt en verandert in zeldzame perioden van stortregens die het akkerland verwoesten, des te gemakkelijker omdat de terrascultuur niet meer wordt onderhouden als gevolg van de oorlog. Maar de ineenstorting van het watersysteem is niet begonnen met de oorlog. Het is verergerd door de gecombineerde effecten van het hulpbeleid van neoliberale internationale instellingen en de voormalige centrale regering van Jemen. Met subsidies en door een oogje dicht te knijpen moedigden beiden de anarchistische verspreiding aan om water op te pompen uit diepe putten, dat konden alleen grootgrondbezitters zich veroorloven, om quat te produceren, de waterverslindende euforische plant die veel geld opbrengt maar 40 procent van het landbouwwater van Jemen verbruikt en om exportgewassen zoals bananen en mango’s te produceren voor multinationals.

Die boorputten putten de waterhoudende grondlagen uit, onttrekken water aan gewassen voor eigen gebruik in de dorpen en zorgen voor een toename van conflicten over water. De oppervlaktebronnen van kleine boeren drogen op. Dat maakt hen nog afhankelijker van stamhoofden en hun watertankwagens, die drinkwater van slechte kwaliteit naar zowel landelijke als stedelijke gebieden brengen. In 2017 kende Jemen de ergste cholera-epidemie ter wereld, met meer dan een miljoen gevallen, terwijl het gezondheidssysteem instortte. Dit model van waterbeheer is op korte termijn onhoudbaar. Het pompt meer water op dan de waterbron zelf kan vernieuwen, terwijl het hernieuwbare water slechts 72 m3 per inwoner per jaar bedraagt, ver verwijderd van de 500 m3 die als schaarstedrempel geldt.

Saoedi-Arabië wil zich terugtrekken uit het moeras van Jemen

Op dit veld van ruïnes, de revolutie verpletterd, zonder hoop op overwinning voor een van de vele reactionaire kampen, beginnen directe onderhandelingen tussen de Houthi’s en Saoedi-Arabië vruchten af te werpen, onder het toeziend oog van de speciale gezant van de VN, Hans Grundberg. Gevangenen worden uitgewisseld, de staakt-het-vuren-overeenkomst van oktober 2022 maakt een einde aan de Saoedische luchtbombardementen en Houthi-drone-aanvallen, de toegang tot humanitaire hulp verbetert, er beginnen gesprekken over het betalen van Houthi-ambtenaren uit de Jemenitische olie-inkomsten, die door Saoedi-Arabië worden beheerd, een belangrijke eis van de Houthi’s… Dit alles biedt een broze hoop op vrede, maar in een land dat verwoest en versplinterd is door oude hiërarchieën en imperialistische agressie, die de democratische en unitaire hoop van een hele generatie jongeren lijkt te hebben gedood. Deze broze hoop op vrede is essentieel voor de reorganisatie van de Jemenitische civiele en democratische samenleving, die de enige echte hoop is.

Want een ‘overwinning’ van de Houthisten, door de terugtrekking van de Saoedische vijand en het einde van zijn financiële en militaire steun aan de verschillende anti-Houthistische fronten, staat niet gelijk aan een overwinning van de democratie of de vrouwenrechten. Verre van dat! De vele gevangennemingen, moorden, verdwijningen en kalasjnikovschoten in de benen die de Houthi’s hun tegenstanders hebben aangedaan, de vele corruptieschandalen en de campagnes voor fatsoenlijke islamitische kleding getuigen hiervan.

Maar de Saoedische terugtrekking uit Jemen kan niet alleen worden begrepen in termen van het mislukken van het militaire avontuur. Het moet worden gezien in de context van ontwikkelingen in de internationale situatie en de meer autonome rol die MBS kan en wil spelen. Twee internationale gebeurtenissen illustreren deze nieuwe situatie. Een maand vóór de tussentijdse verkiezingen in Amerika besloot Saoedi-Arabië de OPEC-productie met twee miljoen vaten olie per dag te verlagen om zijn olie-inkomsten te verhogen. Dat betekende een zware klap voor Biden, omdat het de olieprijzen omhoog stuwde net voor een moeilijke verkiezing voor de Democraten. En het geeft Poetin, wiens olie-inkomsten de pan uit rijzen ondanks de sancties tegen zijn invasie in Oekraïne, een frisse wind in de zeilen.

Ondertussen ging Biden zo ver dat hij MBS in Jeddah op schandalige wijze de hand schudde, nadat hij had opgeroepen om hem te isoleren na de moord op Khashoggi. Tegelijkertijd deed Biden er alles aan om de War Powers Resolution van de Senaat van Bernie Sanders te blokkeren om de Amerikaanse steun voor de oorlog in Jemen te beperken. En dat terwijl de Amerikaanse rechtbanken immuniteit verleenden aan de prins, maar Biden kon niet rekenen op de steun van Saoedi-Arabië in zijn conflict met Rusland over olie.

In april 2023 herstelden Saoedi-Arabië en Iran, tijdens een spectaculaire bijeenkomst in China onder leiding van Xi Jinping, de diplomatieke betrekkingen die sinds 2016 waren verbroken. Een andere sensationele aankondiging was de oprichting van een Chinese fabriek voor de assemblage van drones in Saoedi-Arabië en ook de deelname van Saoedi-Arabië aan de BRICS naast China en Rusland. Tegelijkertijd legt Mohamed Ben Salman het voorstel op tafel om officiële diplomatieke betrekkingen aan te knopen met Israël, in ruil voor een bindende toezegging van de Verenigde Staten om Israël te verdedigen in geval van agressie.

De wens van MBS is duidelijk om zich terug te trekken uit het Jemenitische moeras en vooruitgang te boeken in de vredesonderhandelingen met de Houthi’s ‒ tegen een achtergrond van toenadering tussen Iran en Saoedi-Arabië, om optimaal te profiteren van de olie-inkomsten, zelfs als dat betekent dat de Amerikaanse sponsor voor het hoofd moet worden gestoten ‒ en om zich opnieuw te richten op zijn horizon voor 2030, gebruikmakend van een multipolaire wereld en spanningen tussen China en de Verenigde Staten om beter te onderhandelen over een meer autonome positie. Zelfs als dat betekent dat het land de Verenigde Staten moet beledigen.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Fourth International. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.