Poetins oorlog tegen Oekraïne gaat niet om veiligheid, maar om imperialistische belangen

Federico Fuentes van Links sprak met Ilya Matveev, een Russische socialist, politiek econoom en lid van het redactiecollectief van Posle, een nieuwe Russische anti-oorlog website. Matveev bespreekt de achtergrond van Poetins invasie in Oekraïne, de gevolgen van sancties tegen Rusland en waarom internationaal links het Russische imperialisme moet aanpakken.

Slechts weinigen hadden voorspeld dat Rusland Oekraïne zou binnenvallen op de schaal die het op 24 februari deed, maar toch kwamen veel mensen snel met verklaringen voor het optreden van de Russische president Vladimir Poetin. Hoe verklaart u de invasie en de huidige oorlog?

Ten eerste, toen ik hoorde dat Rusland Oekraïne was binnengevallen op 24 februari, was ik volledig geschokt en gedemoraliseerd, maar ik was niet volledig verrast omdat de mogelijkheid dat deze invasie zou kunnen plaatsvinden er altijd al was. Die was er eenvoudigweg door de massa’s Russische troepen die langs de Oekraïense grens waren gestationeerd, bijna 200.000 soldaten gedurende meer dan een jaar. Ik zou zeggen dat een invasie al sinds maart-april 2021 in het verschiet lag.

Sommige mensen zeiden dat het verzamelen van troepen aan de Oekraïense grens een soort bluf van Poetin was, maar bluffen is niet Poetins stijl, want volgens zijn principes moet je, als je met geweld dreigt, klaar zijn om dat geweld te gebruiken. Dus vanaf het moment dat Poetin 200.000 soldaten aan de Oekraïense grens verzamelde, was het duidelijk dat hij klaar was om binnen te vallen.

Ten tweede moeten we dit conflict vanuit een langeretermijnperspectief zien. Vóór de invasie was er al een oorlog gaande tussen Rusland en Oekraïne. Als je de Wikipedia-pagina over de Russisch-Oekraïense oorlog opent, wordt 2014 genoemd als het beginpunt van de oorlog, toen Rusland de Krim annexeerde. Ik denk dat dat logisch is.

De oorlog zelf is terug te voeren op het langdurige conflict dat acht jaar geleden begon, toen Rusland de separatisten in Oost-Oekraïne begon te steunen en de Krim annexeerde. In die zin is de Russische invasie slechts de laatste fase van de oorlog. Ja, de vorige fase was er een van een oorlog op kleinere schaal, maar we hebben het dan nog steeds over niet minder dan 10.000 Russische troepen die deelnamen aan die eerste fase van de Russische oorlog tegen Oekraïne.

De laatste fase van de oorlog valt binnen de logica van dit conflict dat in 2014 begon. Met de annexatie van de Krim werd een drempel overschreden. Het is belangrijk dat te begrijpen en de geschiedenis van Rusland en Oekraïne voor en na deze annexatie uit elkaar te houden.

Daarvoor had Oekraïne in 1994 het Memorandum van Boedapest ondertekend, waarbij het zijn kernwapens aan Rusland overdroeg in ruil voor veiligheidsgaranties, de verzekering dat Rusland Oekraïne niet zou aanvallen. Poetin heeft die beloften met voeten getreden door in 2014-15 in feite oorlog te voeren met Oekraïne en delen van het land te bezetten.

Toen is de oorlog dus begonnen. Sindsdien, met de troepenopbouw, werd een grootschalige invasie mogelijk. Het werd mogelijk, maar ik zou zeggen niet onvermijdelijk: het was nog steeds Poetin’s keuze om deze invasie te beginnen.

Er wordt vaak gezegd dat de Russische annexatie van de Krim in de eerste plaats het gevolg was van veiligheidsoverwegingen, met name de vrees om de toegang tot zijn marinebasis aan de Zwarte Zee te verliezen. In dezelfde geest zeggen sommigen dat de invasie van Poetin in februari ook werd ingegeven door veiligheidsoverwegingen in verband met de expansiedrift van de NAVO. Is het zo dat de acties van Rusland in Oekraïne sinds 2014 in de eerste plaats zijn ingegeven door dergelijke veiligheidsoverwegingen?

Het is niet helemaal duidelijk waarom Rusland de Krim heeft geannexeerd of waarom het in februari is binnengevallen. We weten niet met 100% zekerheid waarom Poetin dat deed. Maar we kunnen wel een beredeneerde gok doen.

De Russische leiders zagen duidelijk dat Oekraïne zich resoluut verwijderde van Ruslands invloedssfeer en zich op één lijn plaatste met het Westen. Voor het Kremlin is een Oekraïne dat onafhankelijk is van Rusland, waar belangrijke beslissingen niet in Rusland worden genomen en dat zich afstemt op het Westen, onaanvaardbaar.

Sinds de Maidan-opstand in 2014 is Oekraïne steeds verder weggedreven uit de invloedssfeer van Rusland en steeds dichter naar het Westen toegegroeid. In die periode heeft het Kremlin laten zien dat het bereid is alles te doen wat nodig is om Oekraïne te onderwerpen en het terug te dwingen in zijn invloedssfeer.

De annexatie van de Krim werd waarschijnlijk specifiek ingegeven door de angst van Rusland om zijn Zwarte Zeevloot en zijn marinebasis in Sevastopol te verliezen. Voor sommige linkse partijen is dat een rechtvaardiging voor de Russische annexatie. Maar kunnen we dit soort preventieve agressie echt rechtvaardigen?

Rusland is nu bezig nog meer gebieden van een ander soeverein land te annexeren. Dit soort preventieve agressie is geen normaal gedrag; dit soort preventieve imperialistische interventie is niet aanvaardbaar en niet te rechtvaardigen.

Het probleem met het officiële Russische discours is dat het de Russische veiligheid probeert te verwarren met Russische imperialistische belangen. Ze hebben het altijd over veiligheid. Ze hebben het erover dat Oekraïne een existentiële bedreiging voor Rusland is.

Maar Rusland is de oorlog met Oekraïne begonnen, en als deze oorlog geen existentiële dreiging is – het hele Westen tegen Rusland – vanwege de kernwapens die Rusland bezit, hoe kan Oekraïne dat zich verwijdert uit de Russische invloedssfeer dan een existentiële dreiging vormen? Het is duidelijk dat een dergelijke situatie veel goedaardiger zou zijn dan de oorlog die we nu hebben.

Het Kremlin koos voor de oorlog. Zelfs nu voelt het Kremlin zich veilig genoeg om oorlog te blijven voeren, zelfs nu westerse landen Oekraïne van wapens voorzien.

Naar mijn mening gaat het uiteindelijk niet om veiligheid, maar om imperialistische belangen en de imperialistische ideologie die het Russische regime kenmerkt. Het heeft een imperialistische visie op de post-sovjetruimte en specifiek op Oekraïne. Het kan niet tolereren dat Oekraïne een soeverein land is. Dat is waar het op neerkomt.

U heeft het over de toenadering van Oekraïne tot het Westen, maar als we kijken naar het traject dat Rusland sinds de eeuwwisseling heeft afgelegd, zien we dat ook Rusland probeerde zich in het Westen te integreren. Toch zien we, in schijnbare tegenspraak hiermee, op het politieke terrein, en niet alleen in Oekraïne maar ook in Syrië en andere landen, dat Rusland niet bang is om het Westen rechtstreeks te confronteren, misschien wel zoals geen enkel ander land dat heeft gedaan. Hoe verklaart u deze tegenstrijdigheid binnen het Rusland van de 21e eeuw?

Ik ben het er helemaal mee eens dat het een paradox is en dat hij moeilijk te verklaren valt met de bestaande theorieën over imperialisme. Er is geen pasklare verklaring voor dit soort situaties. Maar als we teruggaan naar Vladimir Lenin, naar Leon Trotski, is één concept dat we kunnen gebruiken om Rusland beter te begrijpen, dat van de ongelijke en gecombineerde ontwikkeling.

Als onderdeel van het mondiale kapitalistische systeem zien we in Rusland kenmerken van ongelijke en gecombineerde ontwikkeling. Meer dan 100 jaar geleden was het voormalige Russische tsarenrijk economisch zwak, maar had het een onevenredig groot leger en een onevenredig grote invloed op de wereldpolitiek. Rusland wordt al geruime tijd gekenmerkt door deze vreemde combinatie van economische zwakte en militaire kracht.

Momenteel zou ik zeggen dat Rusland geen ‘normaal’ land is, omdat het enerzijds zijn oligarchen heeft, het heeft zijn heersende klasse zoals elk ander kapitalistisch land, dat geïntegreerd is in het mondiale kapitalisme. Deze heersende klasse zou de voorkeur geven aan veel vriendschappelijker betrekkingen met het Westen.

Maar tegelijkertijd heeft Rusland een leger dat het van de Sovjet-Unie heeft geërfd. Het heeft een onevenredig groot leger; puur getalsmatig is het het op één na grootste leger ter wereld, ook al heeft het optreden in Oekraïne aangetoond dat veel mensen de militaire kracht van Rusland overschatten. Maar in numerieke termen is het een enorme militaire macht. Daar komt nog bij dat het Russische regime de strategische cultuur van de Sovjet-Unie heeft geërfd.

We hebben dus te maken met een vreemd gebrek aan evenwicht tussen enerzijds een heersende klasse die streeft naar nauwere banden met het Westen en anderzijds een elite op het gebied van militair- en buitenlands beleid en nationale veiligheid – samen met de militairen zelf – die belangen heeft die afwijken van die van de heersende klasse, of waartussen op zijn minst een soort van kloof bestaat.

Dat is de realiteit waar we mee te maken hebben. We kunnen het bestaan van het Russische imperialisme niet ontkennen, alleen omdat het niet past in onze theorie van het imperialisme. Wat we moeten doen is een echte analyse ontwikkelen van wat Rusland is en wat Rusland doet, in plaats van te proberen de acties van Rusland in te passen in een of ander vooropgezet idee van imperialisme. Misschien moeten we onze theorie van het imperialisme zelfs bijwerken om de Russische agressie in Oekraïne beter te verklaren.

Waarom vindt u het zo belangrijk dat links buiten Rusland het Russische imperialisme begrijpt?

Laten we beginnen met een tegenfeit. Laten we ons eens voorstellen dat we het feit dat Rusland imperialistisch is ontkennen en alleen de landen van de kapitalistische kern als imperialistische landen beschouwen. Wat vloeit voort uit deze ontkenning van het Russische imperialisme? Hoe verklaren we de Russische agressie terwijl we de imperialistische status van Rusland ontkennen?

Onvermijdelijk komen we uiteindelijk tot de conclusie dat de acties van Rusland in Oekraïne geen agressie zijn, maar eerder een soort verdediging tegen het westerse imperialisme, tegen het imperialisme van de Verenigde Staten. Maar dat is pertinent onjuist, want Rusland verdedigt zich niet; op dit moment valt het heel duidelijk aan.

Er zijn linkse mensen die precies zo denken: als Rusland niet imperialistisch is, dan is het een niet-imperialistische macht die zich verdedigt tegen het westerse imperialisme en daarom zijn zijn acties gerechtvaardigd omdat ze een gerechtvaardigde verdediging vormen tegen het imperialisme. Maar dat is gewoon niet waar.

Wat Rusland probeert te doen is zijn invloed binnen de post-sovjetruimte in de regio te consolideren en in het bijzonder in Oekraïne, omdat Rusland geen onafhankelijk Oekraïne kan tolereren, een Oekraïne dat onafhankelijk is van de Russische politieke invloed.

Het is van groot belang om het Russische imperialisme te erkennen, naast het Westerse imperialisme, omdat we dan duidelijk kunnen zien wie de schuldige is en wie het slachtoffer. Oekraïne is duidelijk het slachtoffer in dit alles.

De ideeën die door de Russische leiders worden geuit zijn heel openlijk imperialistisch. Ze zeggen dat Oekraïne geen echt land is, dat de Oekraïners geen echte natie zijn, dat Oekraïne deel moet uitmaken van Rusland. In wezen zeggen ze dat de Oekraïners eigenlijk Russen zijn en dat Rusland daarom zijn controle over de Oekraïense staat moet afdwingen of Oekraïne zelfs tot een deel van Rusland moet maken. Ze pleiten ervoor de Oekraïense nationale identiteit uit te wissen en de Oekraïners te dwingen Russen te zijn.

Is dat niet een duidelijke uiting van imperialisme, vergelijkbaar met de koloniale rijken en met wat Rusland in de 19e eeuw in de Kaukasus en Centraal-Azië heeft gedaan? We hebben een analyse van het Russische imperialisme nodig om een onderscheid te kunnen maken tussen imperialistische ambities en de strijd voor nationale bevrijding.

Maar zelfs als we aanvaarden dat Rusland imperialistisch is, is het duidelijk niet de belangrijkste imperialistische macht in de wereld van vandaag: de Verenigde Staten blijven die positie innemen. Daarom zijn sommigen van mening dat een verzwakking van Rusland als gevolg van een nederlaag in Oekraïne uiteindelijk het imperialisme van de VS zou versterken en dat daarom een staakt-het-vuren en een of andere onderhandelde regeling de beste oplossing zijn.

Dit is een tactische kwestie, maar natuurlijk wel een cruciale.

Laten we opnieuw beginnen met een tegenfeit: laten we zeggen dat we oproepen tot een staakt-het-vuren. Hoe zouden we dat staakt-het-vuren garanderen, zelfs als Rusland er op de een of andere manier mee zou instemmen? Een staakt-het-vuren zou in de huidige situatie alleen maar betekenen dat Rusland de tijd krijgt om zich te hergroeperen en meer troepen te mobiliseren om vervolgens de oorlog te hervatten en meer van Oekraïne te veroveren.

De Russische regering heeft nooit aangegeven dat ze bereid is deze oorlog te stoppen. In feite zijn er aanwijzingen dat ze nog steeds vasthoudt aan haar doel om heel Oekraïne te veroveren, inclusief Kiev. Ik zie geen enkel bewijs dat ze dit doel zou hebben opgegeven. In die zin zou een staakt-het-vuren de Russen alleen maar in de kaart spelen en de oorlog verlengen.

Uiteindelijk, ja, zal de NAVO worden versterkt als gevolg van deze oorlog; in feite gebeurt dat al op grote schaal. Het probleem is dat de aanleiding hiervoor niet iets was wat de NAVO deed, maar Poetins besluit om binnen te vallen. Argumenteren dat we een overgave van Oekraïne nodig hebben om de NAVO te verzwakken is erg slechte logica.

Rusland toestaan meer gebieden te veroveren zou betekenen dat alles wat Oekraïens is in die gebieden wordt uitgewist. Als we Rusland toestaan door te gaan met het annexeren van steeds meer delen van Oekraïne, dan zal alles wat Oekraïens is in die gebieden eenvoudigweg worden uitgewist.

Ik denk niet dat Rusland zelfs maar zal tolereren dat in die gebieden Oekraïens wordt gesproken. Er zijn bijvoorbeeld aanwijzingen dat Oekraïense leraren in de bezette gebieden worden gedwongen Russisch te studeren om in het Russisch les te kunnen geven en in het Russische onderwijssysteem te worden opgenomen.

Ik denk dat het een heel onjuiste logica is van links om te denken dat het de NAVO via Rusland kan bestrijden. Dat is de logica achter het argument dat Rusland tegen de NAVO vecht en dat Rusland daarom op de een of andere manier moet winnen om de NAVO te verzwakken.

Het is niet de taak van Rusland om de NAVO te verzwakken. Het is de taak van westers links om de NAVO te verzwakken en te vervangen door een nieuw systeem van internationale betrekkingen.

Ik ben het ermee eens dat de NAVO een imperialistische alliantie is en dat de NAVO, in weerwil van wat men zegt, geen defensieve alliantie is. We hebben gezien hoe de NAVO in verschillende landen herhaaldelijk tot het offensief is overgegaan. De NAVO is een oorlogszuchtige entiteit, maar we moeten de NAVO niet bestrijden door te hopen op een Russische overwinning op de NAVO-landen.

Dit is niet een soort nulsomspel waarin westers links moeten juichen voor het andere team, voor het andere kamp. Dat is kampistische logica,  die ik voor 100% verwerp.

Wat links moet doen is nadenken over hoe een nieuwe mondiale veiligheidsarchitectuur eruit zou kunnen zien, nadenken over welk nieuw systeem van internationale betrekkingen de NAVO zou kunnen vervangen en strijden voor regeringsmacht om deze nieuwe veiligheidsarchitectuur tot stand te brengen. Dat is de taak van internationaal links.

En de taak van Russisch links is het stoppen van de imperialistische agressie die Rusland uitoefent. Er is geen andere optie. Het is voor links-Rusland onmogelijk om dit soort agressie op welke manier dan ook te tolereren of te rechtvaardigen.

Tienduizenden burgers en Oekraïense en Russische soldaten zijn al omgekomen in Oekraïne. Dat is een catastrofe. Deze invasie heeft geen zin en heeft de situatie voor iedereen verslechterd – voor de Oekraïners, de mensen in de Donbas en ook voor de Russische bevolking. Het is een catastrofe, vanuit welk perspectief je het ook bekijkt.

Het beste wat zou kunnen gebeuren is een onmiddellijk einde aan deze oorlog door de terugtrekking van de Russische troepen en een terugkeer, op zijn minst, naar de status quo die vóór 24 februari bestond.

Wat de binnenlandse situatie in Rusland betreft, welke invloed hebben de sancties op de Russische economie gehad?

De sancties hebben niet geleid tot een ineenstorting van de Russische economie. Enkele deskundigen verwachtten dat de Russische economie zou instorten onder het gewicht van deze ongekende sancties, maar dat is niet gebeurd.

Maar tegelijkertijd zou ik zeggen dat het effect van de sancties op de Russische economie dramatisch is en dat op middellange tot lange termijn het effect volledig verwoestend zal zijn voor de Russische economie.

Het is onmogelijk voor Rusland om zich onder dit soort sancties te ontwikkelen. Het kan zich helemaal niet ontwikkelen door de ineenstorting van de invoer van allerlei geavanceerde goederen en diensten uit het Westen en uit veel landen die geografisch niet in het Westen liggen, zoals Japan en Zuid-Korea.

Als Rusland niet in staat is deze geavanceerde goederen en diensten in te voeren, kan het geen technologische vooruitgang boeken en zal de kloof tussen Rusland en de rest van de wereld steeds groter worden. Rusland kan hier niets aan doen; de enige hoop is de sancties af te zwakken of te beëindigen.

De gevolgen van de sancties voor de bevolking zijn natuurlijk nu al voelbaar. Er is een enorme economische crisis, de inflatie stijgt en de werkloosheid neemt hand over hand toe.

Rusland was al een arm land, dus het zien van de gevolgen van de sancties is hartverscheurend voor een socialist, omdat we altijd voor de Russische armen zijn opgekomen. Daarom kan ik deze sancties niet toejuichen zoals sommige mensen in het Westen doen, door te zeggen dat sancties de Russische bevolking een lesje zullen leren.

Tot tweederde van de Russen heeft geen spaargeld. Tweederde van de Russen kan zich alleen voedsel en kleding veroorloven, terwijl het voor hen uiterst moeilijk is duurzame consumptiegoederen te kopen. Rusland is een heel arm land en nu komen daar nog sancties bij die het leven van gewone mensen nog verder zullen verwoesten.

Dat is allemaal erg desastreus, maar tegelijkertijd kan ik het Westen hier niet de schuld van geven, want uiteindelijk was het de agressie van Poetin die deze situatie heeft gecreëerd. Wat konden de westerse landen anders doen? Gewoon toestaan dat Rusland doorgaat met zijn agressie? Wat is het alternatief?

Ik geloof wel dat het sanctieregime op een aantal punten moet worden aangepast. Vanuit moreel oogpunt zou het Westen bijvoorbeeld alles in het werk moeten stellen om toe te staan dat medische bedrijven in Rusland actief blijven, dat medicijnen worden verscheept en dat de samenwerking op medisch gebied wordt voortgezet, want zieke mensen zijn niet verantwoordelijk voor deze oorlog. De catastrofe die zich in de Russische gezondheidszorg voltrekt is onnodig, ze zou niet mogen plaatsvinden.

Maar in mondiale termen zou ik zeggen dat er geen andere keuze was dan sancties op te leggen; het was onvermijdelijk. De beste kans die we hebben om de sancties op te heffen is de oorlog te stoppen en de troepen uit Oekraïne terug te trekken.

Ten slotte, hebben de sancties het veronderstelde effect dat de steun voor Poetin wordt ondermijnd? Of zien we, los van de sancties, scheuren in de steun voor Poetin door de oorlog?

Dat is heel moeilijk te zeggen, want alle opiniepeilingen uit Rusland zijn volkomen onbetrouwbaar. De mate van repressie maakt opiniepeilingen zinloos, want elke vorm van kritiek op de oorlog kan leiden tot gevangenisstraffen tot 15 jaar.

Stel je voor dat een socioloog naar je toe komt en vraagt: ‘Steun je de oorlog?’, ‘Vindt je Poetin aardig?’ ‘Keurt u Poetins acties goed’, en u zegt ‘Nee, ik vind de oorlog niet goed’. Het volgende wat je te horen krijgt is ‘Ga naar de politiebus’ en je wordt naar de gevangenis gestuurd. Daarom krijgen we opiniepeilingen uit Rusland waaruit blijkt dat 80% voor de oorlog is en 90% voor Poetin – ze zijn zinloos.

De dynamiek in het land op dit moment is mij niet helemaal duidelijk. Wat we weten uit gesprekken, van antropologen en sociologen die in plaats van opiniepeilingen te houden, gewoon met gewone mensen praten, met langdurige contacten, met mensen die weten dat ze hen kunnen vertrouwen; wat zij zeggen is dat er in de Russische samenleving geen echt enthousiasme voor oorlog is. De mensen aanvaarden het gewoon omdat ze geen andere keuze hebben. Ze protesteren dus niet; in plaats daarvan aanvaarden ze het omdat ze ertoe gedwongen worden.

Dit soort mentaliteit zal waarschijnlijk blijven bestaan, maar ik denk dat de gevolgen van de sancties dit jaar meer en meer voelbaar zullen worden. Met name de werkloosheid zal na de zomervakantie waarschijnlijk stijgen; er zullen honderdduizenden werklozen bijkomen. Dat zou kunnen leiden tot een soort onrust, tot bepaalde soorten protestacties.

Ik denk dat het ondanks de repressie mogelijk is dat er in sommige delen van het land protesten zullen uitbreken, omdat sommige steden verwoest worden achtergelaten. Er zijn plaatsen die volledig afhankelijk zijn van industrieën die nu worden gesloten wegens gebrek aan invoer. Er zijn hele steden, 50.000 mensen, 70.000 mensen, die afhankelijk zijn van fabrieken die hun productie hebben stopgezet omdat ze niet de onderdelen hebben die ze uit het Westen nodig hebben. Dat is al aan het gebeuren.

Ik denk dat deze steden bronnen van protestactiviteit kunnen worden. Als dat gebeurt, moeten deze protesten in Rusland en internationaal volledig worden gesteund, omdat het protesten van arbeiders zullen zijn. Ik kan niet garanderen dat dat zal gebeuren, maar het is een reële mogelijkheid.

Dit artikel verscheen oorspronkelijk op Links. Nederlandse vertaling: redactie Grenzeloos.