Het nieuwe Russische imperialisme

Het oorlogsgeweld van het Poetin-regime heeft te maken met het agressieve karakter van het hedendaagse Russische kapitalisme.

Na de mislukte putsch van de sovjet-veiligheidsdiensten in augustus 1991 paste Boris Jeltsin een schokstrategie toe om de staatseigendommen in hoog tempo te privatiseren en de kapitalistische ommekeer in Rusland te verzekeren. De dramatische verslechtering van de sociale en economische crisis had catastrofale gevolgen voor het leven van de meeste inwoners van Rusland. De gemiddelde levensverwachting van de mannen daalde tot 63,7 jaar, in Moskou zochten de gepensioneerden naar eetbaars in de vuilnisbakken, de lonen werden maandenlang niet uitbetaald en de mijnwerkers gingen in staking voor een stuk zeep.

De privatisering van de staatseigendommen volgde in het algemeen het pad van de misdaad. Met trucs, bedrog, corruptie en geweld kwamen bedrijven en banken snel “in de zakken” terecht van de voormalige “rode directeurs” en andere leden van de “communistische” nomenklatoera. In korte tijd ontstonden de miljardenvermogens van de oligarchen. Daarbij boden maffiosi en andere vlijtige ontslagen KGB-, militaire en politieambtenaren hand en spandiensten. Er ontstond een corrupt en crimineel netwerk van voormalige directeurs, veiligheidsmensen en maffiosi die in de jaren 1990 met bloedige middelen de verdere verdeling van de voormalige staatseigendommen tot een einde brachten. Al vroeg bestempelde men het regime als een “nomenklatoera-kapitalisme”, een kapitalisme ontstaan uit de opdeling van de voormalige staatseigendommen onder de voormalige “communistische nomenklatoera”.

Tsaren, Stalin, Poetin

Verbazingwekkend is het feit dat sommige linkse kringen de door uiterst rechts bewonderde Vladimir Poetin voorstellen als het arme slachtoffer van het Westen. Blijkbaar zijn deze lieden de gevangenen van hun eigen symbolische politiek geworden doordat het Poetin-regime gebruik maakt de sovjet-symbolen van de overwinning op Hitler-Duitsland en de denazificatie en dit met name in de oorlog tegen Oekraïne.

Welk is de relatie tussen dit gebruik van de sovjet-symboliek en de huidige reactionaire praktijk? Sedert 2012 en meer bepaald de 100ste verjaardag van de Oktoberrevolutie van 1917, is het regime erin geslaagd een geschiedideologie te produceren waarin het verhaal van het positieve karakter van een autoritaire groot-Russische staat een centrale plaats inneemt. Het verbeeldt een ontwikkeling die begint met de tsaren en over Stalin heen naar Poetin voert. De periode van de “Grote Russische Revolutie” wordt voorgesteld als een tijd van verwarring waarin zowel de Roden als de Witten het beste voor Rusland voorhadden en uiteindelijk resulteerde in een sterke stalinistische staat als opvolger van het tsarenrijk.

De feestdag van 9 mei is niet meer zozeer het symbool van de herinnering aan de offers die Rusland bracht in de overwinning tegen Hitler-Duitsland en het “nooit meer oorlog!”, maar eerder van het huidige sterke Rusland en van een mogelijke herhaling van de mars naar Berlijn in de strijd tegen het “decadente Westen”.

Autoritair van in den beginne…

Deze reactionaire ideologie wekt enkel verwondering als men de criminele kapitalistische ommezwaai van de autoritaire “communistische nomenklatoera” buiten beschouwing laat.

Toen eind 1993 Jeltsin tanks inzette tegen de democratische verkozen volksvertegenwoordiging en daarmee de naar het kapitalisme definitief had verzekerd, trok een delegatie van belangrijke Duitse managers naar Rusland om zich te vergewissen van de investeringsvoorwaarden. In een ontmoeting met Vladimir Poetin, de toenmalige viceburgemeester van St. Petersburg, ontspon zich een opmerkelijk gesprek. Toen de camera was uitgeschakeld vroeg een Duitse ondernemer de heer Poetin of men in legerkringen geen militaire dictatuur op zijn Chileens in overweging had genomen. Meneer Poetin antwoordde zonder omwegen: “Als u dat zo vraagt … ik ben voorstander van een Pinochet-dictatuur in Rusland”. De krant Neues Deutschland voegde daar eind 1993 aan toe: “Hierbij maakt Poetin onderscheid tussen “noodzakelijk” en “crimineel” geweld. Crimineel is het politieke geweld gericht op de afschaffing van de markteconomische verhoudingen, “noodzakelijk” het geweld om particuliere kapitaalsinvesteringen te bevorderen of te beschermen. In verband met de moeilijke weg naar de privatisering van de economie, keurt hij, Poetin, uitdrukkelijk de voorbereidingen goed die Jeltsin en de militairen treffen om een dictatuur naar het model van Pinochet te installeren.”

… door het volk geliefd

Grote bijval van de bevolking kreeg Poetin toen hij het aanlegde met de lui die hem aan de macht hadden gebracht, namelijk de oligarchen. Hij garandeerde hun bijeen gestolen vermogens, maar onder voorwaarde dat zij zich niet met zijn politiek zouden bemoeien. Dat bleek exemplarisch toen de toenmalige rijkste man in Rusland, Michail Chodorovski, werd onteigend en gestraft.

De heerschappij van het autoritaire presidentieel systeem bracht nog een ander verschijnsel teweeg. Met Poetin namen de kaders van de voormalige KGB-controle over op de oligarchie en produceerden zelf een paar oligarchen. Dikwijls ging het daarbij om compagnons en vertrouwelingen van de president, die hun rijkdom aan hem te danken hadden. Zo creëerde Poetin een nieuwe “staatsoligarchie” naast de “privaatoligarchie” van Jeltsin.

De mislukte economische modernisering

De nauwe vervlechting van politiek en economie heeft in Rusland niet alleen gevolgen voor de ontwikkeling van de democratie, maar evenzeer voor een ontwikkeling op lange termijn van de economie. Probleem daarbij is het politieke overgang van de twee dominerende economische blokken in één gemeenschappelijk, door de geheime diensten gekenmerkt politiek machtsblok, met in het centrum de president. Het blok bestaat, naast de andere civiele takken van de economie, uit de alles overtreffende olie- en gas producerende en exporterende industrie die door een hoge monopolistische positie inneemt. Daarnaast is er het militair-industrieel complex.

De monopolistische kapitaalkracht van beide economische blokken brengt regelmatig met zich mee dat innoverende ondernemingen die aan hun rand ontstaan ofwel opgekocht of uit de markt verdreven worden. De opslorping of de onderschikking aan de behoeften van de strijdkrachten en de geheime diensten van het, qua informatica-technologie, grote intellectuele potentiaal van Rusland, is een treffend voorbeeld van de hierdoor bepaalde, langdurige verzwakking van de civiele sectoren en van de positie van dit reusachtige land op de wereldmarkt.

De economische sancties die het Westen sinds 2014 heeft opgelegd hebben weliswaar een begrensde modernisering van andere takken zoals de levensmiddelenindustrie in de hand gewerkt. Zo is Rusland is vandaag met 20 procent de grootste exporteur van tarwe in de wereld, maar dit verandert niets aan het feit dat zijn door grondstoffen en halffabricaten gekenmerkte exportstructuur in het algemeen een semikoloniaal karakter vertoont.

Geweld in plaats van modernisering

De door Poetin en zijn omgeving erkende contradictie tussen Rusland als atomaire supermacht en zijn met Brazilië vergelijkbare economische status, heeft geleid tot het publiek beoogde maar sinds lang begraven doel van de president, namelijk om van Rusland in 1935 een van de vijf grootste economische wereldmachten te maken. Poetin heeft de betekenis van de factor tijd in de concurrentiestrijd van de imperiums begrepen. In zijn toespraak voor de Russische Waldai-discussieclub in 2021 verklaarde hij dat in de komende jaren beslist zal worden wie in de wereldcentrum en periferie is. De laatste tijd maakt hij met zijn gevolgde politiek duidelijk dat hij en zijn omgeving begrepen hebben dat deze strijd niet louter op economisch terrein kan gewonnen worden.

Met zijn doldriftige onderdrukking van elke interne oppositie, met zijn massale hulp aan het neerslaan van de revoltes in Wit-Rusland en Kazachstan en zijn in januari gedane uitspraak dat Rusland geen revolutie in het voormalige sovjet-gebied dulden zal, heeft hij duidelijk gemaakt dat hij bereid is om zowel binnen als buiten het land het geweld op te drijven. Want als Rusland op den duur geen economische grootmacht kan worden, dan blijft enkel het geweld over om een grootmacht te zijn. De langdurige economische zwakte enerzijds, en de aanspraak op de status grootmacht anderzijds, verklaart de groeiende agressiviteit van Poetins regime.

Maar dat is niet alles! In de heersende klasse van Rusland en in Poetin zelf leeft het diep ingewortelde geloof in de historische missie van een Groot-Russisch imperium, met Oekraïne, in zijn strijd tegen het “decadente Westen”. Niet enkel uit pseudohistorische gronden, maar ook omdat zoals bekend zonder Oekraïne Rusland weliswaar een groot land, maar geen imperium is. De imperiale droom is veruit groter…

Een langere versie van dit artikel verscheen oorspronkelijk in het Duits in Zeitungsexpress Nr. 4, 2022. Men kan het raadplegen op www.sozonlin.de. Nederlandse vertaling: Hendrik Patroons.